Της Εφης Μαρίνου

^[1]«Πιστεύω πως η εντολή δεν ήταν η δολοφονία του Λαμπράκη, αλλά το στραπατσάρισμά του. Για τους σκοτεινούς κύκλους της ανωμαλίας, σ' έναν ωραίο αθλητικό άντρα με παράστημα, γενναιοδωρία και λεβεντιά, η αναπηρία θα ήταν η χειρότερη τιμωρία του.

Κι όμως, ο πρωτόγονος τρόπος «στραπατσαρίσματος» με το τρίκυκλο κατέληξε στον θάνατό του». Αυτή είναι η άποψη του Βασίλη Βασιλικού για τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963, στη Θεσσαλονίκη, την ώρα που εξερχόταν από συγκέντρωση για την ειρήνη και τον πυρηνικό αφοπλισμό.

Το περίφημο βιβλίο του «Ζ», που έγινε ταινία από τον Κώστα Γαβρά, ανεβαίνει τώρα για πρώτη φορά στο θέατρο. Η πρεμιέρα είναι στις 20 Δεκεμβρίου στη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου σε σκηνοθεσία Εφης Θεοδώρου.

«Ο Γαβράς εστίασε πετυχημένα στο πολιτικό στοιχείο ώστε η ταινία, ειδικά τότε, ν' αποκτήσει διεθνή πολιτική εμβέλεια», λέει η σκηνοθέτις, που υπογράφει και τη δραματουργική προσαρμογή.

«Ο μπούσουλας για μένα ήταν να αποδοθεί θεατρικά η διττή υπόσταση του βιβλίου: μια γραφή πρωτοπόρα για την περίοδο που γράφτηκε και περιγραφή των γεγονότων μέσα από την ποιητική των προσώπων. Σε μεγάλους επικούς, λυρικούς μονολόγους ακούγονται οι εσωτερικές φωνές των ηρώων. Σε μια σκηνή απίστευτης ομορφιάς, ακούμε την ψυχή, που πετά πάνω από το τρένο που σφυρίζοντας μεταφέρει από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα τη σορό του Λαμπράκη. Συγχρόνως, σε βιντεοπροβολές, παρεισφρέουν σχετικά δημοσιεύματα από τον Τύπο της εποχής, οι γνωματεύσεις του ιατροδικαστή, οι δικαστικές αποφάσεις. Αυτό λοιπόν που δεν είδαμε στην ταινία, χάρη στη θεατρική αφήγηση το ακούμε».

Ο Βασίλης Βασιλικός ξεκίνησε να μεταπλάθει τα γεγονότα σε μυθιστόρημα στηριζόμενος στο πλούσιο ανακριτικό υλικό και στα ρεπορτάζ των εφημερίδων. Οι Γιάννης Βούλτεψης, Γιώργος Ρωμαίος και Γιώργος Μπέρτσος είχαν ερευνήσει το θέμα, ο πρώτος, μάλιστα, κατέγραψε λεπτομερώς σε βιβλίο τα γεγονότα. Ομως, δεν μπορούσε να γράψει ούτε λέξη. Εκανε λοιπόν το πρόβλημά του ένα άλλο βιβλίο, «Το ημερολόγιο του Ζ», στο οποίο αφηγούνταν την αδυναμία του να γράψει το «Ζ»…

Ανθρωποι που πέθαιναν για ιδέες

Οταν, όμως, κυκλοφόρησε το «Εν ψυχρώ» του Τρούμαν Καπότε ο Βασιλικός βρήκε το κλειδί της αφήγησης. Και μια μέρα, ενώ χάζευε ένα τρίκυκλο στη γειτονιά του, του ήρθε η φράση: «Ο στρατηγός κοίταξε την ώρα…». Μέσα σ' ένα μήνα το «Ζ» ήταν έτοιμο. Το βιβλίο κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 1966, λίγους μήνες πριν βγουν στους δρόμους οι συνταγματάρχες με τα τανκς…

«Η σημασία του έργου είναι ότι μιλάει για ανθρώπους που πέθαιναν στο όνομα του ιδεών και των πιστεύω τους, αλλά και για όσους επιτελούσαν το καθήκον τους χωρίς διαπλοκή, όπως το δικαστικό σύστημα και ο Τύπος», λέει η Εφη Θεοδώρου. «Η δικαστική εξουσία άρθηκε των πολιτικών συναλλαγών και οι δημοσιογράφοι έκαναν με αυταπάρνηση το καθήκον τους συγκλίνοντας στις προσπάθειες για τη διαλεύκανση του εγκλήματος. Ο ιδεαλιστικός χαρακτήρας του βιβλίου σαφώς δεν παρακάμπτεται. Ομως συνυπάρχει με το υπαρξιακό δράμα, το σχόλιο γύρω από το πώς ο άνθρωπος μπορεί να ελέγξει το μέλλον του. Να μη γίνει απλώς μια φωτογραφία για τις επόμενες γενιές, αλλά η πράξη του να οδηγήσει κάπου».

Η παράσταση δεν έχει ντοκιμαντερίστικο χαρακτήρα, δεν επιχειρεί μια ξερή αναπαράσταση των γεγονότων, αλλά κινείται στο όριο της μυθοπλασίας προβάλλοντας εντάσεις και εσωτερικές συγκρούσεις. Τα πρόσωπα του δράματος ξεπηδούν μέσα από τον ρόλο του αφηγητή, τον οποίο μοιράζονται όλοι οι ηθοποιοί. Μοναδικό σκηνικό στοιχείο, μια δεκάμετρη επιφάνεια, που αποκτά διάφορες σκηνικές χρήσεις. Τα γκροτέσκα στοιχεία δεν λείπουν. Οι ηθοποιοί αλλάζουν γρήγορα πάνω στη σκηνή και φορώντας ένα καπέλο ή γυαλιά γίνονται οι δολοφόνοι, οι παρακρατικοί.

Διακριτική συμπαράσταση του συγγραφέα

«Το εντυπωσιακό», λέει η Εφη Θεοδώρου, «είναι η γλώσσα αυτών των ανθρώπων: ο απόηχος μιας φωνής που με στομφώδη τρόπο παραπέμπει στην απαγόρευση, την καταστολή. Η εποχή της δολοφονίας του Λαμπράκη είναι ο κρίκος ανάμεσα στη μετεμφυλιακή αντιπαλότητα και την επερχόμενη δικτατορία. Δουλεύοντας το υλικό, μελαγχολείς συνειδητοποιώντας τις παλιές αξίες, που κάποιοι υπηρετούσαν με τόση πίστη. Εχει ενδιαφέρον η μεταστροφή κάποιων μικρών προσώπων-μαρτύρων, κομπάρσων στο βιβλίο, όταν αποκαλύφθηκε το έγκλημα. Περνώντας μια κρίση συνείδησης, αφυπνίστηκαν, προσπάθησαν να βοηθήσουν όσο μπορούσαν στις έρευνες. Οταν ένας ανοίξει τον δρόμο, κάποιοι θ' ακολουθήσουν μέχρι να προστεθούν πολλοί. Αλλωστε κάθε δρόμος ανοίγει με το το πρώτο βήμα».

Το κείμενο ανέβηκε μία μόνο φορά κάπου στην Ελβετία, την ίδια σχεδόν περίοδο που παίχτηκε και η ταινία του Γαβρά. «Ο Βασιλικός αντιμετώπισε με θέρμη την ιδέα της παράστασής μας. Συνέβαλε με τρόπο διακριτικό, χωρίς άμεση εμπλοκή. Ηταν εξαιρετικά ανοιχτός, μου προμήθευσε, μάλιστα, όλα τα βιβλία του που αφορούν εκείνη την περίοδο. Χάρηκε που θ' ακουστούν τα λυρικά κομμάτια. Ο ίδιος, με το «Ζ», συμφιλιώθηκε, όπως λέει, με την απώλεια. Τον θάνατο μπορούμε να τον κατανοήσουμε, εφόσον δικαιώνει τη ζωή που προηγήθηκε. Υπάρχουν θεατές που δεν ξέρουν ποιος ήταν ο Λαμπράκης. Τα παιδιά ξυπνούν εφησυχασμένα μέσα στην ψεύτικη ευμάρεια. Επίτηδες ενέπλεξα παλιούς και νέους ηθοποιούς. Γενιές που έζησαν ή οσφράνθηκαν εκείνη την περίοδο, αλλά και νέους, ευαισθητοποιημένους κοινωνικά και πολιτικά». Τον Λαμπράκη υποδύεται ο Γιάννος Περλέγκας.

[email protected]

INFO: «Ζ»: Νέα Σκηνή Εθνικού Θεάτρου (Αγ. Κωνσταντίνου 22-24 τηλ. 210 5288100). Σκηνικά Εύα Μανιδάκη. Κοστούμια Ιωάννα Τσάμη. Μουσική Νίκος Πλάτανος. Παίζουν οι Θανάσης Δήμου, Μαρία Κεχαγιόγλου, Γιάννης Κότσιφας, Χριστίνα Μαξούρη, Κίτυ Παϊταζόγλου, Γιάννος Περλέγκας, Χάρης Φραγκούλης, Νικόλας Χανακούλας, Νίκος Χατζόπουλος.