Του Παντελή Κυπριανού*

Πώς η εξουσία δεν θα αναπαράγεται και δεν θα οδηγήσει σε μεγαλύτερο έλεγχο είναι μία από τις έγνοιες της νεωτερικής σκέψης. Αντίρροπα πάθη και αντισταθμιστικές εξουσίες, κοινωνικό συμβόλαιο, ένας «συνετός» Λεβιάθαν, αναίρεση της πηγής της εξουσίας, οικονομική ή πολιτική, και επιβολή μιας αταξικής ή αντι-εξουσιαστικής κοινωνίας συνιστούν τις γνωστότερες προτάσεις-απαντήσεις στο πρόβλημα.

Η επιλογή της μίας ή της άλλης οπτικής δεν είναι χωρίς συνέπειες στην οργάνωση της πολιτείας. Οι φιλελεύθεροι εστίασαν στη διάκριση των εξουσιών, οι σοσιαλδημοκράτες σ’ ένα συνδυασμό διάκρισης εξουσιών και κοινωνικού συμβολαίου και οι ακροδεξιοί στην αναζήτηση του Λεβιάθαν. Οσο για τους αρνητές του καπιταλισμού, αυτοί στράφηκαν στην κατάλυση αυτού που θεωρούν θεμέλιό του, κατά τεκμήριο το κράτος και η ιδιοκτησία.

Κοινωνιολόγοι όπως ο Μπουρντιέ έδειξαν ότι η κατοχή κεφαλαίων συναρτάται με την οργάνωση και το περιεχόμενο των θεσμών αλλά και με τα χαρακτηριστικά ατόμων και ομάδων. Η κατοχή κεφαλαίων και εξουσίας εν πολλοίς κληρονομείται και αναπαράγεται. Η οπτική αυτή μας δείχνει ότι ακόμη και οι καλύτεροι θεσμοί δεν αποτρέπουν τη συγκέντρωση εξουσίας. Μελετώντας ιδιαίτερα τη γαλλική περίπτωση, ο Μπουρντιέ δείχνει πώς το ένα είδος κεφαλαίου μετασχηματίζεται σε άλλα και έτσι σε εξουσία, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση την ώσμωση πολιτισμικού και οικονομικού κεφαλαίου που μετατρέπονται σε πολιτικά αξιώματα ή σε ειδική μεταχείριση από την πολιτική εξουσία.

Η αναπαραγωγή και συγκέντρωση εξουσίας είναι εντονότερη σήμερα διεθνώς λόγω της κατίσχυσης του οικονομικού και της αποδυνάμωσης του πολιτικού δυνάμει της μετατροπής αγαθών και υπηρεσιών σε εμπορεύματα. Πλέον ευκολότερα το οικονομικό κεφάλαιο μετασχηματίζεται, υλικά και συμβολικά, σε άλλα κεφάλαια, πρώτα κοινωνικό και, με τη δημοσιότητα, σε πολιτικό.

Η μετατροπή ενός κεφαλαίου, ιδιαίτερα του οικονομικού, σε κάποιο άλλο, είναι σήμερα ευχερέστερη απ’ ό,τι πριν από λίγες δεκαετίες, αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπάρχουν θεσμικά αναχώματα. Δεν πάνε πολλά χρόνια που τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα πρόβαλλαν το κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στην πολιτική, το κεφάλαιο και την εργασία ως ανάχωμα στη συγκέντρωση εξουσίας και ως πρόσφορο μέσο οργάνωσης του δημόσιου χώρου.

Παραδοσιακά ο κρατικός μηχανισμός στην Ελλάδα έχει μεγάλο ειδικό βάρος. Πέρα από την απουσία ισχυρής αστικής τάξης, αυτό συναρτάται με τη σταδιακή συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους και περιπέτειες όπως ο «εθνικός διχασμός» και ο Εμφύλιος. Οι κρατικοί μηχανισμοί λειτουργούσαν ως εργοδότες μεγάλου αριθμού Ελλήνων και βάρυναν στη λήψη στρατηγικών οικονομικών και πολιτικών αποφάσεων. Το βάρος των κρατικών μηχανισμών και η απουσία θεσμών που να διασφαλίζουν αστικές αξίες, όπως η αξιοκρατία, επέτρεψαν στα κόμματα εξουσίας να χρησιμοποιούν το κράτος εργαλειακά και να ενεργούν πελατειακά. Δεκάδες χιλιάδες φίλοι και γνωστοί βρέθηκαν από το παράθυρο σε κρατικές θέσεις.

Στο πλαίσιο αυτό, καθώς τα πτυχία απέκτησαν αξία, αναπτύχθηκαν δύο νέες πρακτικές διαπλοκής ανάμεσα σε εξουσία και γνώση. Πανεπιστημιακοί βρέθηκαν κοντά στα κόμματα εξουσίας αντλώντας οφέλη (θέσεις, προγράμματα). Τα κόμματα τους έκαναν αναγνωρίσιμους και τους έδωσαν την ευκαιρία να φτιάξουν βιογραφικά. Ασφαλώς αυτό το κάνουν και εταιρείες με την προώθηση, ποικιλόμορφα, δικών τους ανθρώπων. Τα κόμματα μπορούσαν να πάνε πιο πέρα φτιάχνοντας ακόμη και ιδρύματα για εκλεκτούς. Χαρακτηριστική είναι η μετακίνηση Ελλήνων από ιδρύματα του εξωτερικού σε υψηλόβαθμες θέσεις σε πανεπιστήμια και ταυτόχρονα σε κρατικές θέσεις.

Δεύτερη, και πιο πρόσφατη, περίπτωση: κομματικά στελέχη και άνθρωποι κοντά στην εξουσία χωρίς πτυχία τα αποκτούν, με τρόπους όχι πάντα διαφανείς, και στη συνέχεια τα εξαργυρώνουν με νέες θέσεις, ακόμη και ακαδημαϊκές. Το φαινόμενο δεν είναι αμιγώς ελληνικό αλλά εδώ κουβεντιάζουμε πολύ για κάποιο κρούσμα και μετά δεν τρέχει τίποτε. Από τη δεκαετία του 1980 και μετά συνδικαλιστές άρχισαν να κάνουν μεταπτυχιακά με στόχο να ανεβούν υπηρεσιακά. Τίποτε το μεμπτό σε αυτό αν όλα γίνονται όπως πρέπει.

Τα πράγματα γίνονται σοβαρότατα όταν οι εκπαιδευτικοί θεσμοί παρέχουν αδιαφανώς πτυχία επ’ ωφελεία και των δύο παρανομούντων πλευρών. Οι πάροχοι βρίσκονται αίφνης σε θέσεις εξουσίας, την οποία εξαργυρώνουν με διακρίσεις και βιογραφικά. Και αυτοί που τα πήραν βρίσκονται σε υψηλότερες θέσεις εξουσίας ή και σε πανεπιστήμια. Πέρα από τη διαπλοκή και την παρανομία, ας σκεφτούμε για ένα δευτερόλεπτο τον φοιτητή Ιατρικής ή Πολιτικής Επιστήμης που έχει έναν τέτοιο καθηγητή.

………………………………………………………………………

*Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών