Της Μαργαρίτας Βεργολιά

 

^[1]Για να ανάψει το φιτίλι χρειάζεται μια σπίθα. Για την «αραβική άνοιξη» έμελλε να είναι η αυτοπυρπόληση ενός 26χρονου Τυνήσιου, του Μοχάμεντ Μπουαζίζι…

 

Κίνητρό του δεν ήταν η επανάσταση, αλλά η απόγνωσή του. Εχοντας δουλέψει σε όλες του είδους τις δουλειές από τα δέκα του χρόνια, ο Μοχάμεντ είχε καταφέρει πια να βγάζει, ως πλανόδιος οπωροπώλης, γύρω στα 150 δολάρια τον μήνα. Με αυτά λίγο-πολύ έτρεφε άλλα οκτώ στόματα στο σπίτι του: τη μητέρα του, τον θείο-πατριό του κι έξι αδελφές.

 

Οταν λοιπόν το πρωινό της 17ης Δεκεμβρίου του 2010 οι αστυνομικοί κατέσχεσαν για πολλοστή φορά την πραμάτειά του, χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα ότι δεν είχε άδεια και εξευτελίζοντάς τον δημοσίως («έφταιγε» επειδή δεν είχε χρήματα για να τους «λαδώσει», λένε οι συγγενείς του), η οργή του Μπουαζίζι ξεχείλισε.

 

Μάταια προσπάθησε να διαμαρτυρηθεί στον τοπικό κυβερνήτη. Εκείνος ούτε που δέχθηκε να τον δει. Λίγα λεπτά αργότερα, ο Μπουαζίζι περιλούστηκε με βενζίνη και αυτοπυρπολήθηκε, μέρα μεσημέρι, μπροστά στο κυβερνείο τής (σπαρασσόμενης από 30% ανεργία) πόλης Σίντι Μπουζίντ, στην κεντροδυτική Τυνησία…

 

Αυτή η «μοναχική διαμαρτυρία» για αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη -όπως την χαρακτήρισε πέρυσι το περιοδικό «Time», αναδεικνύοντας τον Μπουαζίζι σε «πρόσωπο της χρονιάς»- λειτούργησε ως θρυαλλίδα ανάφλεξης στην «πυριτιδαποθήκη» του αραβικού κόσμου.

 

Εκτοτε, το ένα μετά το άλλο, αυταρχικά καθεστώτα ανατράπηκαν κι ανατρέπονται από λαϊκές εξεγέρσεις, με την ενεργό ή τη σιωπηρή ανάμειξη της Δύσης (Τυνησία, Αίγυπτος, Λιβύη, Υεμένη, ενώ τελευταία προσθήκη φαίνεται ότι θα είναι η μέχρι χθες φιλοϊρανική Συρία), αφήνοντας πίσω τους ένα κενό εξουσίας που πλέον μετατρέπεται σε θέατρο πολιτικών και ένοπλων συγκρούσεων μεταξύ ισλαμιστών και κοσμικών.

 

Στο μεσοδιάστημα, οι προσωποπαγείς αραβικές μοναρχίες προσπαθούν να αποφύγουν την ίδια μοίρα, προχωρώντας είτε σε μηδαμινές οικονομικές και πολιτικές παραχωρήσεις έναντι της ισλαμικής αντιπολίτευσης (Ιορδανία, Κουβέιτ, Μαρόκο) είτε σε βίαιη καταστολή των αντικαθεστωτικών διαδηλώσεων, όπου πρωτοστατεί η σιιτική μειονότητα (Σαουδική Αραβία, Μπαχρέιν).

 

Κι όλους αυτούς μαζί τους περιμένουν τώρα στη γωνία από τη μία οι εξτρεμιστές ισλαμιστές, από την άλλη τα διογκούμενα προβλήματα της αραβικής κοινωνίας και οικονομίας. Πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Αίγυπτος, που οδηγείται διχασμένη σήμερα στις κάλπες ενός πολωτικού δημοψηφίσματος για το νέο, αμφιλεγόμενο Σύνταγμα της χώρας…

 

Το δίλημμα της δημοκρατίας

 

«Μισό αιώνα πριν, μια σειρά από εθνικιστικά κινήματα έκαναν τη γη να τρέμει κάτω από τα πόδια των Αράβων ηγετών», γράφει σε ανάλυσή του στο «Foreign Affairs» ο Μάικλ Σκοτ Ντόραν, πρώην βοηθός υφυπουργός Αμυνας των ΗΠΑ, νυν ειδικός σε θέματα Μέσης Ανατολής. «Ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ», υπενθυμίζει, «έγινε ο πρώτος επαναστατικός ηγέτης στην περιοχή που αφουγκράστηκε τον άνθρωπο του δρόμου, ακριβώς κάτω από τη μύτη βασιλιάδων και προέδρων».

 

«Αν και η παναραβική θέρμη την εποχή του Νάσερ και η πολιτική κατάσταση τού σήμερα παρουσιάζουν κάποιες μακρινές ομοιότητες, υπάρχουν δύο σημαντικές διαφορές. Κατ' αρχάς», επισημαίνει, «η κυρίαρχη ιδεολογία της επανάστασης του Νάσερ, ο παναραβισμός, επικεντρωνόταν σε εξωτερικές απειλές: την ανεξαρτησία από τους ιμπεριαλιστές και την αντιπαράθεση με το Ισραήλ».

 

«Σήμερα, αντιθέτως, το επαναστατικό κύμα κατευθύνεται από εσωτερικά αιτήματα για θέσεις εργασίας και πολιτική εκπροσώπηση. Και δεύτερον», καταλήγει, «η πολιτική αναταραχή της δεκαετίας του 1950 είχε έναν ηγέτη, τον Νάσερ, που καθοδηγούσε -ή εμφανιζόταν να καθοδηγεί- τις εξελίξεις»…

 

Δύο χρόνια μετά την «αραβική άνοιξη», η εκλογική επικράτηση των μετριοπαθών ισλαμιστών, με πρώτη τη Μουσουλμανική Αδελφότητα (βασικό εκφραστή σήμερα του πολιτικού Ισλάμ), μεταφράζεται από πολλούς αναλυτές ως η «κεφαλοποίηση» σε ψήφους της ισχυρής θρησκευτικής απήχησής τους, της οργανωτικής δομής τους και της αποτελεσματικότητάς τους στο να κινητοποιούν τους οπαδούς τους με τρόπο που καμία άλλη πολιτική δύναμη στην περιοχή δεν κατέχει.

 

«Τα ισλαμικά κόμματα που ανέλαβαν την εξουσία πρώτη φορά στην ιστορία τους θα πρέπει τώρα να αποδείξουν την ικανότητά τους να ηγούνται και να δίνουν απαντήσεις στις πολυάριθμες κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις των χωρών τους», επισημαίνει ο Αϊμαν Σαφάντι, Ιορδανός δημοσιογράφος, επιφανής Δρούζος και πρώην αναπληρωτής πρωθυπουργός της Ιορδανίας.

 

«Θα πρέπει να αναπτύξουν μια οικονομική πολιτική που θα δημιουργήσει θέσεις εργασίας, θα προσφέρει υγειονομική ασφάλιση και θα καταπολεμά τη φτώχεια», συνεχίζει. «Θα πρέπει επίσης να αποδείξουν τη δέσμευσή τους στις δημοκρατικές διαδικασίες που τους έφεραν στην εξουσία».

 

Η κρίση γύρω από το νέο Σύνταγμα της Αιγύπτου -που συντάχθηκε με τη λογική της μουσουλμανικής πλειοψηφίας- δείχνει ότι ο δρόμος αυτός είναι πολύ μακρύς μέχρι να βρεθεί λύση στην κρίση δημοκρατικού ελλείμματος στον αραβικό κόσμο, ελλείψει μάλιστα θεσμών, έπειτα από δεκαετίες απολυταρχίας.

 

Αντίστοιχα δύσκολη πορεία έχουν, ωστόσο, και οι φιλελεύθερες και κοσμικές δυνάμεις, που θα πρέπει να κερδίσουν τη θέση τους στο πολιτικό φάσμα. Ή, όπως υπογραμμίζει και ο Σαφάντι, «αυτές βρίσκονται αντιμέτωπες με την πρόκληση να ισχυροποιήσουν την υποστήριξή τους από τις μάζες και να ενισχύσουν την αξιοπιστία τους ως μια αξιόπιστη εναλλακτική στους ισλαμιστές».

 

Ο αστάθμητος λαός

 

«Η εύκολη φάση της “αραβικής άνοιξης” -αυτή που προκάλεσε την άμεση ικανοποίηση της Δύσης- έχει τελειώσει. Αυτή αφορούσε είτε την ανατροπή είτε την αποδυνάμωση τυραννικών καθεστώτων», παρατηρεί ο αναλυτής Ρόμπερτ Ντ. Κάπλαν στην αμερικανική γεωπολιτική επιθεώρηση «Stratfor». «Η δεύτερη φάση που βρίσκεται μπροστά μας είναι το ποιος θα κυριαρχήσει στον δρόμο και ποιος στο “παλάτι”»…

 

Πράγματι, «η επιμονή, η ένταση και η συχνότητα των διαδηλώσεων καταδεικνύουν τον ρόλο που η κουλτούρα και η ψυχολογία του πλήθους διαδραματίζουν στην πορεία του αραβικού κόσμου», επισημαίνει ο δρ Σάμι Μαχρούμ, επιτελικό στέλεχος της INSEAD (μιας από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες σχολές διοίκησης επιχειρήσεων παγκοσμίως).

 

Το πρόβλημα, σημειώνει, έγκειται στην ασυμφωνία μεταξύ της ψυχολογίας των μαζών και των στόχων των πολιτικών ελίτ. Αυτό το χάσμα είναι που βλέπουμε σήμερα να μορφοποιείται στην πλατεία Ταχρίρ της Αιγύπτου, στη Σίντι Μπουζίντ της Τυνησίας και στην Τρίπολη της Λιβύης.

 

Κι αυτός ο κλιμακούμενος πια ανταγωνισμός μεταξύ της «κυριαρχίας των μαζών» και της κυριαρχίας των πολιτικών ελίτ, υποστηρίζει ο δρ Μαχρούμ, απειλεί τώρα με εκτροχιασμό τις όποιες δημοκρατικές διαδικασίες στις επαναστατημένες αραβικές χώρες.

 

 

Υπό αυτό το πρίσμα, καταλήγει στην ανάλυσή του, η πραγματική πρόκληση για τις χώρες της «αραβικής άνοιξης», τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, δεν είναι τόσο ιδεολογική όσο θεσμική. «Οι κυβερνήσεις», λέει, «θα πρέπει να βρουν έναν τρόπο ώστε να αποτρέψουν την εκμετάλλευση του πλήθους, ως πολιτικού κεφαλαίου, από περιθωριακές ομάδες, κάτι που θα μπορούσε να καταστήσει το μέγεθος των διαδηλώσεων σημαντικότερο από το ίδιο το αποτέλεσμα της κάλπης».

 

Το «φάντασμα» της Τζιχάντ

 

Ιδιόμορφη μικρογραφία της σημερινής, ρευστής πολιτικής κατάστασης στις χώρες της «αραβικής άνοιξης» είναι η Λιβύη. Εδώ η Μουσουλμανική Αδελφότητα ηττήθηκε μεν στις κάλπες. Ομως, παρά το γεγονός ότι η χώρα έχει πια δημοκρατικά εκλεγμένη, κοσμική κυβέρνηση (με αρκετά στελέχη του καθεστώτος Καντάφι στο νέο υπουργικό συμβούλιο), υπάρχει ελάχιστα δημοκρατική διακυβέρνηση στο διασπασμένο εσωτερικό της.

 

Μοιραία, το κενό εξουσίας προσπαθούν (κι όχι μόνον εκεί, βέβαια) να εκμεταλλευτούν (και) οι εξτρεμιστές σαλαφιστές, για τους οποίους το Ισλάμ δεν είναι απλώς θρησκεία. Αντίθετα, κατ' αυτούς αποτελεί ένα ολοκληρωμένο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό μοντέλο, που δεν χρειάζεται καμία ιδεολογική «πρόσμιξη» από τη Δύση. Με λίγα λόγια, τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο θα πρέπει να έχει ο νόμος της σαρία…

 

Κύριος εκφραστής τους είναι σήμερα η οργάνωση Ανσάρ αλ-Σαρία, που σημαίνει «αντάρτες του ισλαμικού νόμου». Αν και φέρονται να λειτουργούν αυτόνομα, πυρήνες της ξεφύτρωσαν σαν τα μανιτάρια τους τελευταίους μήνες από την Υεμένη μέχρι τη Λιβύη, την Τυνησία, το Μαρόκο.

 

Κανένας εξ αυτών δεν χρησιμοποιεί τις μεθόδους της αλ Κάιντα. Αντίθετα, έχουν αναπτύξει πλούσια πολιτική δράση και κοινωνικό έργο, διανέμοντας σε απόρους πόσιμο νερό, τρόφιμα, μέχρι και καύσιμα. Σήμερα, εκτιμάται ότι έχουν με το μέρος τους τρία σημαντικά πλεονεκτήματα: οπλισμό, ιμάμηδες και νέους.

 

Μετά το κύμα επιθέσεων κατά αμερικανικών πρεσβειών στη Βεγγάζη, στην Τύνιδα και στο Κάιρο, στο οποίο πρωτοστάτησαν με αφορμή τη δημοσιοποίηση σκηνών από την προβοκατόρικη ταινία κατά του Μωάμεθ, οι αρχές -γράφει η «Le Monde»- έχουν εξαπολύσει ανθρωποκυνηγητό εναντίον τους. Το αποτέλεσμα είναι οι εξτρεμιστές ισλαμιστές να λειτουργούν πλέον υπογείως.

 

«Κατά τη γνώμη μου», λέει στη γαλλική εφημερίδα ο ειδικός σε θέματα Ισλάμ, Ματιέ Γκουιντέρ, «ο αρχικός τους δισταγμός, δηλαδή η πολιτικοποίηση του κινήματός τους, έχει αρχίσει να υποχωρεί και τώρα σχηματίζουν ένοπλες ομάδες»…

 

Περιφερειακές επιπλοκές

 

Οι αλλαγές στον αραβικό κόσμο καθορίζονται σε ένα βαθμό από την πολιτική και τους στόχους των ΗΠΑ, ενώ θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό και τη στάση των Αράβων έναντι του Ισραήλ

 

«Οι αλλαγές στον αραβικό κόσμο δεν θα καθορίσουν απλώς το μέλλον στην περιοχή», γράφει ο Αϊμαν Σαφάντι. «Οι σχέσεις με το Ισραήλ θα έχουν τεράστια επίδραση στη διαμόρφωση της Μέσης Ανατολής στη μετά την “αραβική άνοιξη” εποχή (…) Ενας πιο δημοκρατικός αραβικός κόσμος θα είναι πιο διεκδικητικός στην αμφισβήτηση της ισραηλινής κατοχής στην Ανατολική Ιερουσαλήμ και στα παλαιστινιακά εδάφη».

 

Η επίλυση αυτής της ιστορικής διαμάχης ήταν το μεγάλο στοίχημα της πρώτης προεδρικής θητείας του Μπαράκ Ομπάμα. Τώρα, στη δεύτερη θητεία του, ο Αμερικανός πρόεδρος λοξοκοιτά ανήσυχα προς τον ασιατικό γίγαντα της Κίνας, αφήνοντας τον χρόνο και τις εξελίξεις να κυλήσουν στη Μέση Ανατολή (βλέπε τον εμφύλιο στη Συρία και τον οικονομικό «στραγγαλισμό» λόγω κυρώσεων στο Ιράν).

 

Η υπό όρους παροχή οικονομικής βοήθειας στις κλυδωνιζόμενες αραβικές οικονομίες αποτελεί, εξάλλου, έναν ακόμη τρόπο για την Ουάσιγκτον προκειμένου να χειρίζεται εξ αποστάσεως την κατάσταση στην περιοχή…

 

«Αμερικανοί αξιωματούχοι επιμένουν ότι η πιο σημαντική δουλειά στη στήριξη της μεταβατικής περιόδου γίνεται στο παρασκήνιο», αναφέρει στην τελευταία σχετική έκθεσή του το Ινστιτούτο Brooking, με τίτλο «Μεταξύ παρέμβασης και βοήθειας». «Σημαντικό κομμάτι της διπλωματίας», συνεχίζει, «δεν γνωστοποιείται και οι πιο δύσκολες συζητήσεις γίνονται πίσω από κλειστές πόρτες». Στην έκθεση δεν διευκρινίζεται εάν σε αυτές μετέχει και ο απανταχού πανίσχυρος στρατός…

 

Οι μεγάλες προσδοκίες από την «αραβική άνοιξη» έχουν, λοιπόν, ξεφτίσει; «Ως ένας ταπεινός πλανόδιος οπωροπώλης, που δεν ήθελε τίποτε παραπάνω από ένα μερίδιο δικαιώματος στη ζωή, ο Μοχάμεντ Μπουαζίζι μπορεί να συμβολίζει τον θρίαμβο του ανθρώπινου πνεύματος», γράφει στην ανάλυσή του ο Μάικλ Σκοτ Ντόραν, πιάνοντας πάλι την ιστορία από την αρχή.

 

«Από την άλλη», καταλήγει, «έφυγε από τη ζωή ως ένας άνθρωπος τσακισμένος. Οι άνδρες με τα όπλα απλώς κρύβονται στο σκοτάδι. Και μπορεί να διαδραματίσουν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της Μέσης Ανατολής»…

 

[email protected]