Μια παλιά θεμωνιά, με φαρδιούς πέτρινους τοίχους, έχει καλαίσθητα μετασκευαστεί εδώ και χρόνια σε ένα μικρό συγκρότημα δωματίων. Στην Αλησιδερή, απέναντι από τον Καραβοστάση, στο λιμάνι της Φολεγάνδρου. Χτισμένη σε διαλεγμένο σημείο, από χτίστες που γνώριζαν καλά τα μυστικά του υλικού και της τέχνης τους, βγαίνει κατευθείαν από τα βάθη της πιο αρχέγονης παράδοσης. Μιας παράδοσης που οδηγούσε τους ανθρώπους της υπαίθρου να χτίζουν με μέτρο και τους προφύλασσε ώστε να αποφεύγουν τις υπερβολές και τις αστοχίες

Του Τάση Παπαϊωάννου*

^[1]Λυσσομανά ο βοριάς. Η θάλασσα ξεσπά με μανία στη βορινή πλευρά του νησιού, σε ανεμοδαρμένα βράχια, σ’ απρόσιτες ακρογιαλιές. Ερχεται και ξανάρχεται με την ίδια ορμή, με την ίδια βία, σπρωγμένη από το δυνατό καλοκαιρινό μελτέμι, λες και δεν θα καταλαγιάσει ποτέ. Ο αέρας σφυροκοπά ανελέητα κάθε σπιθαμή γης που στέκει απροστάτευτη. Τα δένδρα, οι θάμνοι, τα χόρτα γέρνουν υπομονετικά και μοιάζουν σαν να προσκυνάνε στην αδιαμφισβήτητη δύναμη του Αιόλου. Και ένα διαρκές βουητό. Τα αφρισμένα κύματα που σκάνε με θόρυβο πάνω στα βράχια σε συνδυασμό με το σφύριγμα του αέρα που περνά μέσα από τα κλαδιά των λιγοστών δένδρων. Μια μουσική συγχορδία της φύσης, αιώνια και αέναα επαναλαμβανόμενη, έτσι που τελικά να γίνεται αχρονική.

Αυτή η μουσική σε συντροφεύει το καλοκαίρι στην Αλησιδερή, ένα μικρό συγκρότημα δωματίων απέναντι από τον Καραβοστάση, στο λιμάνι της Φολεγάνδρου. Είναι μια παλιά θεμωνιά, με φαρδιούς πέτρινους τοίχους που έχει καλαίσθητα μετασκευαστεί εδώ και χρόνια σε πέντε μικρά ανεξάρτητα δωμάτια. Ενα ευθύγραμμο μικρό μονοπάτι οδηγεί διαγώνια από τον ανηφορικό χωματόδρομο στη μικρή ξύλινη πόρτα και στα λιγοστά σκαλιά τα οποία με τη σειρά τους αναλαμβάνουν να σε ανεβάσουν σταδιακά στα δωμάτια που στέκουν χωρίς άλλα κτίσματα τριγύρω πάνω στην κατάξερη πλαγιά. Μπροστά τους βρίσκεται ένα πανέμορφο παλιό αλώνι στρωμένο με πράσινες μεγάλες πλάκες. Στην περίμετρο, όρθιες υπόλευκες πέτρες, η μία δίπλα στην άλλη ορίζουν το κυκλικό σχήμα, ενώ στην εσωτερική τους πλευρά γυαλίζουν και λαμποκοπούν στο φως, εκεί που με τα χρόνια λειάνθηκαν από το συνεχές αλώνισμα. Ενας τέλειος κύκλος μέσα σ’ ένα ξερό τοπίο, σε γκρίζα κοφτερά βράχια, κοκκινόχωμα και λιγοστούς θάμνους. Μια πράσινη κηλίδα που στέκει αντιστικτικά στα γαιώδη φαιοκόκκινα χρώματα της γης. Λίγο πιο μπροστά μια ξερολιθιά χτισμένη με μεράκι ανηφορίζει στην πλαγιά, ενώ από πίσω ξεμυτίζει δειλά μια συκιά που προσπαθεί μάταια να σκαρφαλώσει πάνω της.

Από εκείνο το σημείο η θέα είναι εξαιρετική. Σαν να βρίσκεσαι σε κάποιο εδώλιο ψηλά, στην άκρη ενός φυσικού αμφιθεάτρου, και από εκεί να παρατηρείς κάθε κίνηση στην ορχήστρα, τη θέση της οποίας παίρνει ο μικρός κόλπος που προστατεύεται από τον βοριά και απαγκιάζει η θάλασσα. Τριγύρω απλώνεται ο οικισμός του Καραβοστάση, με τα μικρά κατάλευκα σπίτια να ακουμπούν φυσικά πάνω στο έδαφος και να ξεδιπλώνονται αρμονικά στο τοπίο, ενώ ακριβώς μπροστά του βρίσκεται το μικρό λιμάνι όπου αναπαύονται μικρά καΐκια και πολύχρωμες βάρκες. Στο βάθος η φουρτουνιασμένη θάλασσα αφρίζει πάνω στις δύο ξέρες που βρίσκονται στην είσοδο του λιμανιού, σαν αρχέγονοι ανεμοδαρμένοι κυματοθραύστες που στέκουν, σε πείσμα των καιρών, ακούραστοι φύλακες του νησιού. Ακόμη πιο μακριά διαγράφεται γκριζογάλανη η Σίκινος, με τις χρυσοκόκκινες λωρίδες των απόκρημνων πλαγιών της να διακόπτουν κατά τόπους τη χρωματική της συνέχεια.

Η παλιά θεμωνιά, χτισμένη σε διαλεγμένο σημείο από χτίστες που γνώριζαν καλά τα μυστικά του υλικού και της τέχνης τους, βγαίνει κατευθείαν από τα βάθη τής πιο αρχέγονης παράδοσης. Μιας παράδοσης που οδηγούσε τους ανθρώπους της υπαίθρου να χτίζουν με μέτρο τον τόπο και την ίδια στιγμή τους προφύλασσε ώστε να αποφεύγουν τις υπερβολές και τις αστοχίες. Τα μικρά δωμάτια της Αλησιδερής ανεβαίνουν κολλητά το ένα δίπλα στο άλλο, σκαλοπατιαστά, με μια υψομετρική διαφορά που ίσα ίσα ξεχωρίζει. Μπροστά τους μικρές αυλές που διαχωρίζονται με πέτρινους πάγκους, ιδιωτικές, αλλά και κοινόχρηστες ταυτόχρονα, καλύπτονται με ξύλινες πέργκολες και καλάμια που παρέχουν σκιά και προστασία από τον ήλιο. Αυτοί οι μικροί υπαίθριοι χώροι, ενώ προσφέρουν την αίσθηση της ιδιωτικότητας, παράλληλα φέρνουν σε επαφή τους ενοίκους όλων των δωματίων οι οποίοι μοιράζονται τη διαμονή τους στις καλοκαιρινές διακοπές. Λίγα κατακόκκινα γεράνια, ένας καταπράσινος κάκτος και μια συστάδα από σκληροτράχηλες πικροδάφνες αποτελούν τα μόνα φυτά που πλαισιώνουν τον ασβεστωμένο όγκο του παλιού αγροτικού σπιτιού.

Το μικρό στενόμακρο δωματιάκι, απαράλλαχτο κελί μοναστηριού, στέκει μαζί με τα άλλα τέσσερα στη σειρά, παράλληλα με τις υψομετρικές καμπύλες της πλαγιάς. Το πολύ δύο μέτρα πλάτος, διατεταγμένο κατά τον άξονα Ανατολής-Δύσης, έχει πρόσβαση από την ανατολική πλευρά μέσω μιας γαϊδουρόπορτας και αντικριστά στη δυτική βρίσκεται ένα μικρό παράθυρο, το πολύ 50 πόντους πλάτος. Και είναι τόσο εκτυφλωτικό το φως έξω που αρκεί για να φωτιστεί και με το παραπάνω ο στενόμακρος χώρος. Γυρίζεις το βλέμμα στο ανοιχτό φύλλο της πόρτας. Ενας ζωγραφικός φωτεινός πίνακας αποκαλύπτεται μπροστά σου: τα βράχια, η μάντρα, το αλώνι, οι θάμνοι, το έντονο μπλε της θάλασσας και τα νησιά στο βάθος του ορίζοντα με κάδρο την κάσα της πόρτας. Εκείνο όμως που είναι εντυπωσιακό είναι το ρεύμα που δημιουργείται με την αξονική αυτή τοποθέτηση των δύο ανοιγμάτων. Γιατί η γαϊδουρόπορτα, πόρτα και παράθυρο μαζί, από τη μια πλευρά και το μικρό παράθυρο από την άλλη επιτρέπουν σε ρεύματα αέρος να διέρχονται διαμέσου του χώρου και να τον δροσίζουν ευχάριστα. Και όταν ξαπλώνεις, νιώθεις στο σώμα σου κάθε τόσο τις ριπές του ανέμου να περνούν από πάνω σου σαν δροσερά χάδια με μιαν απρόβλεπτη συχνότητα που σε κάνει να περιμένεις με λαχτάρα πότε θα έρθει η επόμενη. Σαν να βρίσκεσαι έξω, στην ακροθαλασσιά, κάτω από κανένα αλμυρίκι στη σκιά και να αισθάνεσαι την ευεργετική δροσιά από το βορινό αεράκι.

Δύο μόνο ανοίγματα τοποθετημένα σωστά πώς μπορούν να κάνουν τόσο πολλά σ’ ένα χώρο; Γιατί η ποιότητα σ’ έναν χώρο ζωής μπορεί να βασίζεται στα πιο απλά πράγματα. Τα καθημερινά και αιώνια. Δεν χρειάζονται πολλές διακηρύξεις, «βαθυστόχαστες» θεωρητικές αναλύσεις και μεγαλοστομίες για να κάνεις καλή αρχιτεκτονική. Να εκφράσεις το απαραίτητο και το αναγκαίο. Να ποια είναι η μεγάλη αλήθεια!

* Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ