Του Γεράσιμου Προδρομίτη*

Με αυξημένη πυκνότητα καταγράφεται στη σχετικά πρόσφατη, διεθνή και εγxώρια, επικαιρότητα η εμφάνιση -μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης- πλήθους στον δημόσιο χώρο: το κίνημα των Αγανακτισμένων, το ποσοτικά περιορισμένο αλλά επικοινωνιακά δυναμικό κίνημα Occupy Wall Street, τα πλήθη διαδηλωτών στη Συρία, η κατάμεστη πλατεία Ταχρίρ, η πλατεία Ταξίμ και η αντι-συγκέντρωση οπαδών του Ερντογάν, η συγκέντρωση Τσίπρα στο Σύνταγμα την επέτειο των εκλογών, οι συγκεντρώσεις δυναμικής διαμαρτυρίας στη Βραζιλία, όπως και τα εκατομμύρια πιστών στην υπαίθρια λειτουργία του πάπα στην Κόπα Καμπάνα, οι διαδηλώσεις στη Γαλλία ενάντια στον γάμο μεταξύ ομοφύλων αλλά και οι συγκεντρώσεις υπέρ και κατά του Μπερλουσκόνι.

Ολες αυτές οι περιπτώσεις (σαφώς με κρίσιμες ομοιότητες αλλά και διαφορές μεταξύ τους ως προς την αφορμή και την αιτιολογία) ανασύρουν τις περιγραφές, σημασιοδοτήσεις και αξιολογικές κρίσεις για τις έννοιες «πλήθος», «μάζα», «κοινό», «όχλος», οι οποίες αποτέλεσαν κεντρικά σημεία αναφοράς στην πρωτόλεια θεωρητική κοινωνιο-ψυχολογική θεωρητική σκέψη της Ευρώπης, όπως αυτή εκφράστηκε περιεκτικά, κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, στη σκέψη των δύο θεωρητικών της μάζας: του LeBon και του Tarde.

Ο LeBon, αφενός, εξωθεί στα άκρα την εικόνα της μάζας ως επικίνδυνης και παλίνδρομης ψυχικής ενότητας, μέσα στην οποία εξαφανίζονται η ατομική πρωτοβουλία και η ορθολογικότητα. Ο παρορμητισμός, ο ανορθολογισμός, η υπερβολική και ακραία διόγκωση των συναισθημάτων, η ευμεταβλητότητα της διάθεσης και η ταχεία μετάπτωση σε ακραία αντίθετες ψυχικές καταστάσεις συνθέτουν μια εικόνα του πλήθους ως εκφυλισμένης και ταυτόχρονα εκφυλιστικής κατάστασης του ανθρώπινου είναι. Ο Tarde, από την άλλη, αποφορτίζει και μετριάζει την ακραία εικόνα της καταστροφικής μάζας και, κατά κάποιο τρόπο, «κανονικοποιεί» τη λειτουργία του πλήθους. Διαβλέπει στα φαινόμενα μαζικής κλίμακας της εποχής του τη λειτουργία συγκρότησης και εξέλιξης του κοινωνικού δεσμού και τη μετάβαση από τις άμορφες, άναρχες και αδιαφοροποίητες μάζες του παρελθόντος στη διαμόρφωση οργανωμένων, διαρκών και ιεραρχημένων συλλογικοτήτων.

Οι φορτισμένες οπτικές για το πλήθος εκείνης της εποχής αντικατοπτρίζουν τη σταδιακή μετάβαση της κοινωνίας στη μαζικοδημοκρατική εποχή, εκφράζοντας αφενός έναν συντηρητικό φόβο για τα «φυσικά» ορατά και θορυβώδη πλήθη των πλατειών και αφετέρου μιαν αισιόδοξη οπτική για την κοινωνική εναρμόνιση, η οποία θα προκύψει μέσα από τον βίο των εξ αποστάσεως ενοποιημένων ατομικοτήτων, που καταλήγουν να συγκροτήσουν τη «νέα θεότητα» της κοινής γνώμης: την πλειοψηφία που ενοποιείται διά της μίμησης λόγω της έκθεσης στα ίδια κοινωνικά ερεθίσματα.

Η ποιοτική φόρτιση της εικόνας του συγκεντρωμένου πλήθους καθεαυτό αλλά και το πραγματικό αριθμητικό μέγεθός του αναμφισβήτητα συνιστούν στις μέρες μας κεντρικές διαστάσεις στη θεώρηση της έννοιας ως πολιτικού συντελεστή. Η προσλαμβανόμενη, αναπαριστώμενη και ερμηνευόμενη -μέσα από διαθλαστικό βλέμμα, αναγωγισμούς, γενικεύσεις και εκλογικεύσεις- πραγματικότητα των αξιακών, ιδεολογικών και ηθικών αφετηριών σχηματισμού του, η άλλοτε υπερ-, άλλοτε υπο-εκτίμηση του μεγέθους του αλλά και οι προβολές στο μέλλον σχετικά με τη «συμπεριφορά» του, αποτελούν αντικείμενο πολιτικής διαμάχης και σημείο παραγωγής κοινωνικών σημασιοδοτήσεων.

Το «είμαστε το 99%» του Occupy Wall Street, η πρό(σ)κληση του Ερντογάν στα ξένα ΜΜΕ να δείξουν την εικόνα και να μετρήσουν το μέγεθος της συγκέντρωσης των οπαδών του, αλλά και η διαφωνία-διαμάχη για το πόσο κόσμο είχε η συγκέντρωση Τσίπρα στο Σύνταγμα στις 17 Ιουνίου, αποτελούν εύγλωττα δείγματα της θεώρησης του πλήθους ως πολιτικού υποκειμένου. Ενός υποκειμένου το οποίο, είτε όταν γεμίζει την οθόνη προκαλώντας σε κάποιους φόβο και σε άλλους θετικές προσδοκίες καθαρής μελλοντικής πολιτικής παρέμβασης είτε όταν αποσύρεται από τις πλατείες μέσω προληπτικής αστυνομικής βίας, απαγόρευσης συναθροίσεων αλλά και οπωσδήποτε απογοήτευσης και δια-δικτυώνεται εντός του χώρου των social media, παραμένει εν αναμονή κοινωνικός αυτουργός μέσω της εκλογικής του συμπεριφοράς.

Ο πανταχόθεν επικοινωνιακός χειρισμός των ποσοτικών του χαρακτηριστικών και της ποιοτικής φόρτισης της εικόνας του διαμεσολαβεί σε κάθε περίπτωση τη σχέση μεταξύ ποικίλων εξουσιών και της ατομικής και συλλογικής εκδοχής του πολιτικού υποκειμένου. Οποιος κερδίζει κάθε φορά το παιχνίδι ενεργοποίησης συναισθημάτων, ταυτοτικών αυτοπροσδιορισμών και εγχάραξης προσδοκιών είναι εκείνος που αποδεικνύει ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία την αίσθηση που έχει και τον σεβασμό που τρέφει τόσο για την εικόνα όσο και για το μέγεθος του πλήθους.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

* Αναπληρωτής καθηγητής Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο