Ο γνωστός εικαστικός, μετά από μια επιτυχημένη πορεία σε διεθνείς οργανώσεις, στήνει το πρώτο του «περιβάλλον», έναν χρυσό αγρό πάνω σε τσιμέντο μπροστά από το ερειπωμένο εργοστάσιο, σε απόσταση αναπνοής από τον αρχαιολογικό χώρο. «Είναι υπερβατικό να φυτεύεις στο τσιμέντο», λέει. «Είναι πολύ κοντά στο σύνθημα του Μάη “κάτω από το πεζοδρόμιο υπάρχει παραλία”. Και τα δυο εμπεριέχουν το αδύνατο»
Της Βασιλικής Τζεβελέκου
Με βασικό υλικό το στάχυ, σύμβολο της θεάς Δήμητρας που πέρασε από την Ελευσίνα αναζητώντας την κόρη της Περσεφόνη και κάθισε στην Αγέλαστο Πέτρα, ο Νίκος Ναυρίδης έρχεται σήμερα να αποτίσει τον δικό του φόρο τιμής στον τόπο. Στο πρώτο έργο του με περιβάλλον, ο διεθνής καλλιτέχνης «παλεύει» με το αδύνατο, επιχειρεί την υπέρβαση και την υλοποίηση του ανέφικτου.
«Θέλησα να ξανακούσω το τοπίο της ν’ ανασαίνει», λέει. Ετσι, μετέφερε ένα χωράφι στάχυα στον εξωτερικό χώρο του παλιού Ελαιουργείου για την έκθεση που πραγματοποιεί στο πλαίσιο των «Αισχυλείων» και δανείζεται τον τίτλο της από το απόσπασμα του Σάμιουελ Μπέκετ «Try again. Fail again. Fail better» (Προσπάθησε πάλι. Απότυχε πάλι. Απότυχε καλύτερα). Το απόσπασμα έχει στηθεί με τη μορφή σύγχρονης επιγραφής πάνω σε μια δεξαμενή, και τη νύχτα, το χρώμα από τα φώτα του νέον βάφουν κόκκινο τον αγρό. Η έκθεση νοητά εκτείνεται μέχρι τη θάλασσα. Μια δεύτερη επιγραφή, πάνω από είκοσι μέτρα, έχει τοποθετηθεί μέσα στη θάλασσα, απέναντι από την είσοδο του Ελαιουργείου. Εκεί ο επισκέπτης διαβάζει και πάλι Μπέκετ, «Ever tried. Ever failed. No matter» δηλαδή «Πάντα να προσπαθείς. Πάντα να αποτυγχάνεις. Δεν πειράζει». Αποσημέρο Αυγούστου περπατήσαμε με τον Νίκο Ναυρίδη στα μονοπάτια του ιδιότυπου χωραφιού που «πνίγει» το Παλιό Ελαιουργείο. Το άδειο κτίριο, που χάσκει ερειπωμένο, είναι σαν να ξεπροβάλλει μέσα από το χρυσό χωράφι. Σε απόσταση αναπνοής από τον αρχαιολογικό χώρο, το θρόισμα από τα στάχυα ακούγεται από το αδύναμο αεράκι ή τις παλάμες που απλώνονται για να τα χαϊδέψουν. «Είναι σαν την ανάσα που υπήρχε στο παρελθόν στη γη της Ελευσίνας και τώρα βρίσκει ξανά τη θέση της μ' αυτή την έκθεση», λέει χαμηλόφωνα ο καλλιτέχνης.
Η πάναπλη και απαραίτητη ανθρώπινη διαδικασίας της ανάσας, που μας συνδέει με τη ζωή, τον έχει απασχολήσει στην εικαστική δουλειά που έχει ευτυχήσει να δείξει στις μεγαλύτερες διεθνείς διοργανώσεις ξεκινώντας από την Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης (1997) και συνεχίζοντας στην Μπιενάλε της Santa Fe (1999), του Σάο Πάολο (1996), της Βενετίας (2001), όπου συμμετείχε και το 2005 με έργο στην Arsenale. «Οταν είσαι νέος αξίζει να δοκιμάζεις τις δυνάμεις σου στις Μπιενάλε. Η συμμετοχή εκεί είναι σαν αγώνας δρόμου. Στα τριάντα σου δοκιμάζεις τα νέα μέσα και τις αντοχές σου. Είναι διαφορετικά όταν έχεις διανύσει αυτές τις διαδρομές κι έρχεσαι να δεις αυτό που συμβαίνει και να εντάξεις το έργο σ' έναν κοσμικό ρυθμό» λέει, χαμογελάει, χαϊδεύει τα καρπισμένα στάχυα και δηλώνει ικανοποιημένος. «Είχα να δείξω έργο τρία χρόνια».
• Σήμερα επηρεάζεστε περισσότερο από την κοινωνία κι αυτό που συμβαίνει γύρω μας;
«Φυσικά, βρίσκει κανείς τα νήματα που είναι απλωμένα γύρω του και τα τραβάει. Δεν είναι ο αγώνας δρόμου, που διανύεις στα τριάντα σου. Είναι άλλου είδους αγώνας, που έχει να κάνει με αυτό που ζούμε και θα ζούμε. Εδώ έβαλα κάποια όρια για να μπορώ να τα ξεπερνάω. Είναι πρώτη φορά που κάνω έργο με περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι ένας καλλιτέχνης πρέπει να είναι ελεύθερος από παραδοσιακούς χειρισμούς και με την ίδια δυνατότητα να χρησιμοποιήσει μια κάμερα, ένα κομμάτι χαρτί, ένα στάχυ…».
• Η αναπνοή είναι κυρίαρχο θέμα στην εικαστική σας ενασχόληση. Τι σας κάνει να ασχολείστε με το ίδιο θέμα όλα αυτά τα χρόνια και να το εντάσσεται στο επίκεντρο της παρούσας έκθεσης;
«Ασχολούμαι από το ΄96 κι εκεί που έφτασε το πράγμα είναι ότι δουλεύω με τις αναπνοές θεωρώντας τες ως μια ρευστή ενέργεια. Δεν χάνεται, αλλά μοιράζεται διαρκώς. Αυτή την ενέργεια ήθελα ν’ ανακαλύψω εδώ, στην Ελευσίνα. Θέλησα να ξανακούσω το τοπίο της ν’ ανασαίνει. Η ανάσα της γης της Ελευσίνας ήταν τα στάχυα της. Ακούγοντας το θρόισμά τους είναι σαν την ανάσα που υπήρχε στο παρελθόν και τώρα βρίσκει ξανά τη θέση της μ΄ αυτή την έκθεση. Ο τόπος θα αναπνέει όσο διαρκεί η έκθεση. Αλλωστε και οι αναπνοές, όπως η ομορφιά, δεν διαρκούν για πάντα. Ωστόσο πρέπει κανείς να μπορεί να τις διακρίνει και κυρίως να τις ακούει. Ενα δεύτερο στοιχείο σ’ αυτή τη δουλειά ήταν ότι ήθελα να δουλέψω με το κενό, με το άδειο. Ξαναμπαίνει το μεγάλο ερώτημα τι είναι το κενό; Τι είναι το άδειο; Εδώ είχα να δουλέψω με τον άδειο χώρο που στερείται σημασίας, αλλά είναι γεμάτος νοήματα».
• Οπότε το Παλιό Ελαιουργείο μοιάζει ιδανικός τόπος. Ενας χώρος άδειος από ζωή αλλά γεμάτος από μνήμες;
«Το ελαιουργείο παρήγαγε λάδι και σαπούνι. Ηταν ένας χώρος γεμάτος από ενέργεια και ανάσες. Το πρώτο που σκέφτηκα ήταν όλοι αυτοί οι άνθρωποι που ανασάνανε εδώ. Οι χώροι είναι εντελώς άδειοι και ταυτόχρονα γεμάτοι. Οι ανάσες είναι ένα μέτρο, ένας δείκτης που φανερώνει την Ιστορία και τι έχει περάσει από έναν τόπο. Ο Μπέκετ λέει “Οσο πιο μεγάλος, τόσο και πιο γεμάτος, τόσο και πιο άδειος” κι έχει απόλυτο δίκιο. Η αλήθεια είναι το ν’ αντιλαμβάνεται κανείς το γεμάτο έξω από το άδειο μέσα. Είναι στάση ζωής, κι εμένα με αφορά».
• Το μοναδικό σας υλικό είναι το στάχυ. Το διαλέγετε λόγω του συμβολισμού του;
«Απολύτως. Στάχυα βρίσκονται παντού στην Ελλάδα κι υπήρχαν για χρόνια εδώ στην Ελευσίνα, της έδιναν ζωή, την έτρεφαν».
• Πώς διαχειριστήκατε την ιστορικότητα του τόπου, τις διαφορετικές φορτίσεις από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή;
«Οταν ξεκίνησα να σκέφτομαι το έργο ήθελα να θεωρήσω την Ελευσίνα σαν κέντρο του κόσμου. Εδώ συνέβη ό,τι σε όλη την Ελλάδα σήμερα και σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου. Ηταν ένας τόπος γεμάτος δόξα στο παρελθόν και σήμερα έχει υποστεί απίστευτη οικονομική ύφεση. Στην Ιστορία της όσοι πέρασαν ήθελαν να την εκμεταλλευτούν. Οταν τα στάχυα φυτρώνουν επάνω στο τσιμέντο, συμβαίνει το αδύνατο και συμβαίνει με απίστευτα σκληρή δουλειά. Είναι αυτό που μπορεί κανείς να προτείνει απέναντι σ’ ό,τι ζούμε σήμερα. Χρειάζεται σκληρή δουλειά κι εμπιστοσύνη στο αδύνατο. Αξίζει να το δοκιμάσουμε. Το ίδιο αδύνατο προσπαθούσαν να πετύχουν κι εκείνοι που επί 2.000 χρόνια έρχονταν εδώ και προσπαθούσαν να συμφιλιωθούν με τον θάνατο. Γι΄ αυτό έφευγαν πιο ικανοί να αντιμετωπίσουν το αδύνατο, πλην όμως επερχόμενο».
• Από τη μία βάζετε στόχο το αδύνατο κι από την άλλη «νομιμοποιείτε» την αποτυχία χρησιμοποιώντας το απόσπασμα του Μπέκετ «Try again. Fail again. Fail better».
«Είναι ωραίο που το διαβάζετε έτσι. Χρησιμοποιώ τον Μπέκετ σαν μάντη. Ο λόγος του είναι παρηγορητικός και αφάνταστα ιαματικός. Μόνο μ’ αυτή τη φράση από πίσω σου μπορεί να καταφέρεις να αποτύχεις καλύτερα και να φτάσεις το αδύνατο. Αλλωστε σ΄ ένα μεγάλο βαθμό η επιτυχία από την αποτυχία δεν διαφέρουν πολύ. Κρίνονται από τι εισπράττει ο καθένας. Πολλές φορές η αποτυχία μας δίνει πολύ περισσότερα πράγματα από την επιτυχία».
• Με όλα αυτά, που συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια στη χώρα, αισθάνεστε ότι έχουμε αποτύχει; Οι Ελληνες σήμερα έχουμε χάσει την ανάσα και τη ζωντάνια μας;
«Είμαστε σε μια φάση ασθένειας, που πιστεύουμε ότι θα ξεπεραστεί. Είναι μια κρίση που έχει απλωθεί και καταδυναστεύει πολλούς λαούς. Δεν χάνεται όμως η ζωντάνια λόγω κακών πολιτικών χειρισμών. Ισως χρειάζεται να σηκωθούμε πέντε πόντους παραπάνω να δούμε τα πράγματα. Το κακό είναι ότι ο κόσμος υποφέρει και δεν αντιδρά».
• Εδώ έχουμε ένα έργο μεγάλης κλίμακας. Αισθανθήκατε ότι είχατε ν’ αντιμετωπίσετε προκλήσεις αντίστοιχες με τα έργα που ετοιμάζατε για τις Μπιενάλε;
«Οταν είσαι νέος αξίζει να δοκιμάζεις τις δυνάμεις σου στις Μπιενάλε. Μετά πρέπει να δίνεις τη θέση σου σε νεότερους. Οταν ένας καλλιτέχνης κάνει ένα έργο, δεν είναι ανάλογα με την πρόκληση, αλλά με το τι κουβαλάει μέσα του. Θα ήταν παράλογο να μην αφεθώ στην ενέργεια του τόπου. Εδώ υπάρχουν και οι αναπνοές των προηγούμενων καλλιτεχνών, μέχρι τώρα ο καθένας που συμμετείχε στα “Αισχύλεια” έκανε το καλύτερο δυνατό. Κυρίως όμως, αφέθηκα στην πλούσια παραμυθία της Ελευσίνας. Ο κόσμος έφτανε εδώ δύσκολα. Επρεπε να πιστεύει σ' αυτό που ερχόταν να κάνει. Με άλλα λόγια έπρεπε να διανύσει την απόσταση. Αυτό ακριβώς συμβαίνει σήμερα στην τέχνη με τα μικρά ή τα μεγάλα έργα. Πρέπει να κουβαλάμε την ανάγκη τους. Την ίδια που κουβαλάει και ο θεατής μπροστά σε ένα έργο. Αν δεν κουβαλάς την ανάγκη για να ανακαλύψεις το έργο και να σου αποκαλυφθεί, τότε δεν καταλαβαίνεις τίποτα, σου είναι αδιάφορο. Η σύγχρονη τέχνη χρειάζεται σύγχρονους θεατές».
• Κάνατε την προσωπική σας υπέρβαση με αυτό το έργο;
«Ναι, είναι υπερβατικό να φυτεύεις στο τσιμέντο. Είναι πολύ κοντά στο σύνθημα του Μάη «Κάτω από το πεζοδρόμιο υπάρχει η παραλία«. Το ίδιο συμβαίνει, εδώ με αντιστροφή. Πάνω από το τσιμέντο υπάρχουν τα στάχυα. Και τα δύο εμπεριέχουν το αδύνατο».
• Τι θέλετε να κρατήσουν οι θεατές φεύγοντας από την έκθεση;
«Οτι “κάτω από το πεζοδρόμιο υπάρχει παραλία”. Ετσι κι αλλιώς τα έργα παίρνουν τον δικό τους δρόμο, αποστασιοποιούνται, φεύγουν από σένα. Αυτές οι διαφορετικές αναγνώσεις δίνουν στο έργο άλλη σημασία. Κακώς ο κόσμος πιστεύει ότι πρέπει να καταλάβει αυτό που έκανε ο καλλιτέχνης. Οι διαφορετικές ερμηνείες είναι η μεγάλη ανταμοιβή του από τους θεατές του. Αυτό που περιμένω εδώ είναι διαφορετικές έως κι εξωφρενικές ερμηνείες».
• Διδάσκετε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Συνεχίζεται η παράδοση καλών καλλιτεχνών και στη νέα γενιά; Σήμερα υπάρχουν οι κατάλληλοι θεσμοί να τους υποστηρίξουν;
«Υπάρχει σπουδαίο δυναμικό. Το βλέπω στους μαθητές μου στην ΑΣΚΤ αλλά κι όταν δούλευα στην ΑΚΤΟ. Το πράγμα αρχίζει να δυσκολεύει από τη στιγμή που οι νέοι αυτοί πρέπει να δοκιμάσουν πράγματα, να κάνουν πειραματισμούς, ακόμη και λάθη. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν οι θεσμοί που θα τους υποστηρίξουν. Πρέπει πάση θυσία να λειτουργήσει το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και η Αννα Καφέτση να κάνει τη δουλειά της, όπως τόσα χρόνια που προσπαθεί να το ολοκληρώσει. Ακόμα θα πρέπει να σταματήσουμε τις εισαγωγές καλλιτεχνών. Και τρίτο, να πάψουν οι φορείς να ονειρεύονται συμμετοχές μόνο σε θεαματικές εκδηλώσεις, όπως οι μεγάλες Μπιενάλε. Τα “παιχνίδια” παίζονται και σε πολλές άλλες, μικρότερες και πολύ σημαντικές Μπιενάλε».
• Η λειτουργία του ΕΜΣΤ θα μας βάλει στον διεθνή χάρτη;
«Ο Βιτγκενστάιν λέει ότι αν εκεί που θα έπρεπε να έχω φτάσει με το έργο μου, έφτανες με σκάλες, τότε θα έπρεπε να είμαι ήδη εκεί. Χρειάζονται πολλά περισσότερα από ένα μουσείο. Βεβαίως είναι απαραίτητο, βεβαίως γίνονται ζυμώσεις καλλιτεχνών αλλά νομίζω ότι δεν φτάνει. Χρειάζονται πολλά πράγματα για να το υποστηρίξουν. Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος ή ο Δάκης Ιωάννου είναι συλλέκτες. Με το προσωπικό τους γούστο πρέπει να καλύψουν πράγματα, που δυστυχώς δεν μπορούσαν να καλυφθούν στην Ελλάδα. Δεν μπορεί η γκαλερί να λειτουργεί ως μουσείο, το μουσείο σαν συλλέκτης και ο συλλέκτης σαν κρατικός φορέας. Θα έπρεπε να ξαναδούμε τα πράγματα.
Αλλωστε οι πολιτικοί μας λένε ότι το ισχυρό χαρτί μας είναι ο πολιτισμός. Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν είναι μόνο ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός. Κι ακόμα, ότι είναι αναγκαίο να ανακαλύψουμε αυτόν τον πολιτισμό κι εμείς οι Ελληνες. Μας είναι το ίδιο δύσκολο όπως σε άλλους λαούς. Οτι γεννηθήκαμε στην Ελλάδα και βλέπουμε την Ακρόπολη δεν σημαίνει ότι μπορούμε να καταλάβουμε τι έλεγε ο Πλάτωνας».
INFO: Παλαιό Ελαιουργείο – Παραλία Ελευσίνας. Εγκαίνια Πέμπτη 5 Σεπτεμβρίου στις 7.00. Διάρκεια έως 13.1.2013
