Pierre Assouline
«Οι βίοι του Ιώβ»
Μετάφραση: Σπύρος Γιανναράς, Εκδόσεις Πόλις, σελ. 534.
Joseph Roth
«Ιώβ. Η ιστορία ενός απλού ανθρώπου»
Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου, Αγρα, σελ. 230.
Του Αριστοτέλη Σαΐνη
Στα «παιδιά πεταλούδες»
για την ιώβεια υπομονή τους
Ο Θεός σε συνεργασία με τον Διάβολο θέτει σε δοκιμασία τον πιο πιστό από τους πιστούς του. Ο Ιώβ τιμωρείται ανεξήγητα. Χάνει το σπίτι και τα παιδιά του. Ολόκληρος μια χαίνουσα πληγή πάνω σε ένα σωρό από κοπριά στην άκρη της πόλης, υπομένει καρτερικά τις απειλές της γυναίκας του και τους σαρκασμούς των φίλων του, ώσπου ξεσπά. Προκαλεί τον Ουρανό, κατηγορεί τον Θεό, αλλά μένει πιστός! Κυκλωμένος από τον παραλογισμό της ανθρώπινης κατάστασης αγωνίζεται να καταλάβει.
Ενας «αερόλιθος» που έπεσε στη Βίβλο όσο και στην Ιστορία της λογοτεχνίας, σημειώνει ο Ασουλίν, ξεκινώντας να βιογραφήσει ίσως το πιο ανθρώπινο πρόσωπο της Βίβλου και μαζί τον οικουμενικό μύθο του δοκιμαζόμενου δίκαιου που παλεύει με το αίνιγμα του Κακού για πάνω από δύο χιλιετίες.
Η ερμηνευτική λογοτεχνία κονταροχτυπιέται για αιώνες μαζί του. Ο τόνος του βιβλίου αναζητείται στην Αρχαία Αίγυπτο και ο πρόδρομος σε αρχέγονους βαβυλωνιακούς θρύλους, η ιστορικότητα του προσώπου αμφισβητήσιμη, ο συγγραφέας άγνωστος, προβληματική η χρονολόγηση και το νόημα ορισμένων λέξεων μάς διαφεύγει. Οι κατηχήσεις και τα κηρύγματα επιμένουν στον καρτερικό της αρχής. Η θεολογία στον εξεγερμένο των επόμενων κεφαλαίων. Οι χριστιανοί στην καρτερικότητα, οι Εβραίοι στη συνάντηση με τον Θεό εντός της απουσίας του. Για τη βιβλική αυθεντία του Ερνέστου Ρενάν το «ιδεώδες σημιτικό ποίημα», για τον Γαλλοϊσραηλινό μεταφραστή Αντρέ Σουρακί «το πρώτο μεταφυσικό μυθιστόρημα»!
Ο Ασουλίν κινείται με άνεση στο χωροχρονικό συνεχές φέρνοντας κοντά τις πιο φαινομενικά απομακρυσμένες αναφορές: τον Τζίμι Χέντριξ με τον Χέντελ, τους αδελφούς Κοέν με τον Πολωνό σκηνοθέτη Αντρέι Μουνκ, την ασκητική κοινότητα των Θεραπευτών της Αρχαίας Αιγύπτου που έβλεπαν δραματοποιημένο τον «Ιώβ» με τις σύγχρονες θεατρικές διασκευές του βιβλίου. Ακολουθώντας τις διαρκείς μετα-παραμορφώσεις του μύθου του, ο Ασουλίν παρατηρεί τη σχεδόν απόλυτη ψυχολογική ταύτιση με τον ήρωα του βιβλίου όσων έσκυψαν πάνω από αυτό: υπομνηματιστές, συγγραφείς, απλοί αναγνώστες, εμείς. Οπως και να τον αποκαλούμε -Γιοβ ή Ιώμπ, Ζομπ/Τζόουμπ ή Αγιούμπ- όλοι τον έχουμε προσεταιριστεί (σ. 170).
Ο Ιώβ είναι πανταχού παρών: καταγράφεται ως μέγας δραματικός ποιητής στα πρακτικά των πνευματιστικών συνεδριών του Ουγκό, εισβάλλει στα «Ασματα του Μαλντορόρ» του Λοτρεαμόν, εμφιλοχωρεί όποτε μπορεί στον Μπαλζάκ, σε μια επιγραφή του Σατωβριάνδου και σε κάποιες επιστολές του Φλομπέρ, συναντάται 1.784 φορές στην αλληλογραφία του Βολταίρου, συνοδεύει τους περιπάτους του νεαρού Ρουσό, βρίσκεται πίσω από τον «Φάουστ» του Γκέτε, αλλά και τον «Μπάρτλεμπυ» του Μέλβιλ, κυκλοφορεί στο «Βερολίνο Αλεξάντερπλατς» του Ντέμπλιν και στον «Εφηβο» του Ντοστογιέφσκι. «Αιχμή του δόρατος» για την πρωτοπορία (Μπέκετ, Ιονέσκο), συναντά τους εφιάλτες του Κάφκα και απηχεί τις κραυγές του Αρτό.
Ο Ασουλίν αφήνεται: άλλοτε η δολιχοδρομική σκέψη του Σλαβόι Ζίζεκ τον οδηγεί στον Τσέστερτον, άλλοτε τα βήματά του τον φέρνουν σε μια ομιλία του Ρικέρ στη Ζυρίχη του 1985, άλλοτε τα διαβάσματά του στο μαύρο πρόβατο της κοινότητας του Ζιράρ ή σε μια φυλακή της Ιταλίας όταν ο Αντόνιο Νέγκρι γράφει το «Ιώβ ή η δύναμη της σκλαβιάς» (1982;). Στα μισά της διαδρομής αντιμετωπίζει το απόλυτο Κακό και τη «μαύρη τρύπα» των στρατοπέδων. Εδώ ο Πρίμο Λέβι, η αιμάτινη ποιητική του Τσέλαν, τα σημειωματάρια του Λεβινάς.
Καθρεφτίζοντας την τριαδική δομή του πρωτοτύπου και με μότο από τον χαοτικό «Ανρί Ματίς» του Αραγκόν, ο Ασουλίν δημιουργεί ένα κείμενο που αρνείται πεισματικά την ειδολογική κατάταξη. Από τον Πλούταρχο στον Ελμαν, μας θυμίζει ο ίδιος, η βιογραφία έχει υιοθετήσει πολλές ελευθερίες. Παραφράζοντας τον ορισμό του Ζαν Ρικαρντού («Λιγότερο, εν προκειμένω, η αφήγηση μιας περιπέτειας από ό,τι η περιπέτεια μιας αφήγησης», σ. 27), ο Ασουλίν δεν παύει να τονίζει τον λογοτεχνικό χαρακτήρα —μυθιστορηματικό και μοντέρνο— του εγχειρήματός του: η αλήθεια εδράζεται στη μυθοπλασία και σπανιότερα στο ντοκουμέντο (σ. 88). Ετσι, ξεφυλλίζει το «Οικογενειακό Ντοσιέ» και αφηγείται το οικογενειακό μυθιστόρημα των Ασουλίν για να ανακαλύψει γρήγορα πως έχει σημαδευτεί εν αγνοία του από στίχους του «Ιώβ» όταν χάνει δεκαεξάχρονος τον μεγάλο του αδελφό!
Οι «Βίοι του Ιώβ» είναι το «ημερολόγιο εργασίας» μιας βιογραφίας. Ωστόσο γρήγορα ο στόχος της αναζήτησης μετατοπίζεται. Η βιογραφία γίνεται αυτοβιογραφία. Η κατάρα του Ιώβ μαθητεία, εγχείρημα αυτογνωσίας και προσωπικής αναζήτησης, αποκάλυψης και εύρεσης (μεταξύ άλλων, της εβραϊκότητας του συγγραφέα). Το βιβλίο, μια σπειροειδής, ανοικτή και ατελεύτητη φούγκα του ανθρώπινου πόνου.
Δεν είναι περίεργο που στην πολυφωνική μουσικότροπη γραφή των «Βίων» κάποια στιγμή ακούγεται η σπαρακτική φωνή του Γιόζεφ Ροτ. Ο φτωχός δάσκαλος Μέντελ Σίνγκερ, που έχει μάθει να σκύβει το κεφάλι σε όλες τις τιμωρίες που του στέλνει ο Θεός, αναζητά νέα πατρίδα. Ενας Ρωσοεβραίος των αρχών του αιώνα από το Τσούχνοβο της τσαρικής Ρωσίας στους δρόμους της Νέας Υόρκης. Απανωτές δυστυχίες πλήττουν το καφτάνι του: ο Σεμάργια, που έγινε ασφαλιστής και Σαμ στην Αμερική, σκοτώνεται στον πόλεμο, ο Γιόνας αγνοούμενος στο μέτωπο, η γυναίκα του Δεβώρα πεθαίνει, η θυγατέρα Μύριαμ έγκλειστη σε ψυχιατρείο και το επιληπτικό στερνοπαίδι του, ο Μενουχίμ, πίσω στη Ρωσία μαυρίζει με τύψεις τις νύχτες του γερο-Μέντελ… Τότε είναι που αποφασίζεις να κάψεις τα νεφελίμ σου, τα σύνεργα της προσευχής σου. Αξιολύπητος μάρτυρας της φρικτής οργής του Γιαχβέ τριγυρίζεις άεργος στην Αμερική, βαδίζοντας προς τα γεράματα ως παιδί για τα θελήματα των γειτόνων. Από την απελπισμένη κραυγή «Τον Θεό! Θέλω να κάψω τον Θεό!» μέχρι την ανάπαυσή του κάτω «από το βάρος της ευτυχίας», μια σειρά θαυμάτων θα επιβεβαιώσει ότι ο Θεός είναι «τόσο μεγάλος που η κακία μας μοιάζει μικροσκοπική μπροστά του».
Η επικαιροποιημένη εκδοχή της βιβλικής ιστορίας γράφτηκε το 1929 από τον αυτοεξόριστο στη Γαλλία γερμανόφωνο συγγραφέα. Ο χειμαζόμενος Ροτ είναι ο Ιώβ, λέει ο Ασουλίν. «Πνιγμένος στα χρέη» και τις αναθυμιάσεις του αλκοόλ, ολοκληρώνει την ειρωνική παραβολή του σε ένα μπιστρό του Παρισιού. Οικειοποιείται το βιβλικό κείμενο και διαχειρίζεται τον Ιώβ ως μύθο, μετατρέποντάς τον σε έναν από εμάς…
Αναρωτιέμαι από πού να αρχίσει κανείς αναζητώντας τα ίχνη του Ιώβ στην ελληνική γλώσσα. Ισως από την αρχή και τα λεξικά. «Ιώβειος υπομονή» για τον Αγγελο Βλάχο (1897), «Ιωβικός υπομονή» για τον Βερναρδάκη, αποδελτιώνει ο ακάματος Κουμανούδης. Μέτρησα πρόχειρα 7-8 αυτοτελείς μεταφράσεις-αποδόσεις στη νέα ελληνική, από τις οποίες κάποιες έμμετρες. Μετά τα «διαλεχτά αποσπάσματα» του Ιωάννη Γρυπάρη και τον Κόντογλου που μετέφραζε «Ψαλμούς» και «Ιώβ» για να αντλεί δύναμη, η πρώτη (1931) ολοκληρωμένη μετάφραση στη δημοτική: οι αναπαιστικοί τρίμετροι παροξύτονοι δεκασύλλαβοι στίχοι του Κώστα Φριλίγγου (1882-1950). Ο Ασουλίν δεν θα άφηνε ασχολίαστο ότι το 1925 ο Μυτιληνιός ποιητής και εβραϊστής, αλλά γιατρός στο επάγγελμα, είχε δημοσιεύσει μια διατριβή για τη σύφιλη, ασθένεια που για κάποιους ταλάνιζε τον Ιώβ! Εντελώς πρόσφατα η δίτομη σχολιασμένη έκδοση του καθολικού Θεολόγου Σ. Μαυροφίδη («Ιώβ ή ο Θεός στο εδώλιο», Εκδόσεις Πίστη και Ζωή, 2013) αποτυπώνει τον «ακατάσχετο χείμαρρο των βιβλικών ερευνών» που εξακολουθεί να προκαλεί το κείμενο.
Για τον Σολωμό παραδίδεται ότι «παθητικά μεγαλοφωνούσε απ' έξω τους “Ψαλμούς” του Δαβίδ, τους “Θρήνους” του Ιερεμία και το μέγα ποίημα του “Ιώβ”». Ο Παλαμάς αναρωτιόταν «ποιος ο υψηλότερος θαυμασμός του; Η “Οδύσσεια” ή το “Βιβλίο του Ιώβ”; ο Πίνδαρος ή ο Δαυίδ; ο Γκαίτε ή ο Σέλλεϋ;» (1898), ο Φώτος Πολίτης ωρυόταν από το Βερολίνο του 1909 «Τι κάθουνται και υπομένουν αλά Ιώβ; Ιώβ χρειαζώμαστε τώρα ή Σαμψώνες;», και ο Kαζαντζάκης έγραφε με «εωσφορική σιγουράδα» για τον θάνατο του Σικελιανού: «Απάνω στην κοπριά του κόσμου κάθεται ο νους μου, σαν τον Ιώβ, και φωνάζει: είναι άδικο, είναι άδικο, δεν το δέχομαι…» (1951). Η πένα του Ροΐδη, ως εικός, δεν σεβάστηκε ούτε τον Ιώβ, η «εγκαρτέρησις» του Παπαδιαμάντη φάνταζε στα μάτια του Νιρβάνα ως «μία εγκαρτέτησις Ιώβ» και ο Πρεβελάκης αναγνώριζε τον Ιώβ ως πρόγονο του Κάφκα. Ενας «Θρήνος του Ιώβ», δραματικός μονόλογος του Λεωνίδα Ραζέλου (1874-;) κρύβεται σε κάποια «Αλεξανδρινή τέχνη» (6, 1927), ο Νίκος Νικολαΐδης ο Κύπριος τιτλοφορεί ένα πεζοτράγουδό του «Η γυναίκα του Ιώβ και οι φίλοι του» («Ο Χρυσός Μύθος», 1938), ο Θεσσαλονικιός Ελληνοεβραίος Μαρσέλ Νατζαρή σχεδόν ταυτίζεται με τη βιβλική εμπειρία στην κόλαση του Αουσβιτς και στον Εμπειρίκο ο Ιώβ «εγκαταλείπει την παλαιά του θέσι. Κολυμπά μέσα στα νερά δεξαμενής γεμάτης. Και βλέπει με κατάπληξι πως κολυμπά με άνεσι» («Ενόρασις των πρωινών ωρών»). Ο βασανιζόμενος δίκαιος φιγουράρει στον τίτλο ενός δράματος (Κουνέλης Γιάννης, «Ιώβ ο άνθρωπος», 1956) και ένας θεατρικός «Ιώβ του 20ού αιώνα» (του Μιχαλάκη Μαραθεύτη) μας έρχεται από την Κύπρο του 1976. Το «βιβλίο της ανταρσίας» παρεισφρέει στον «Θωμά τον Δίψυχο» (1962) του Αγγελου Τερζάκη, ο Νίκος Γκάτσος μεταφράζει τον μοντέρνο «Ιώβ» του Αρτσιμπαλντ Μακ Λης (Θέατρο Τέχνης, 1959) και το 2009 ο Σταύρος Τσακίρης με αφορμή τη βιβλική ιστορία έχτισε μια σύγχρονη περφόρμανς («Ιώβ, μία αυτοβιογραφία»). Σκόρπια χνάρια που μαζί με υπομνήματα, φιλοσοφικές ερμηνείες και δοκίμια περιμένουν με ιώβεια υπομονή τον μελετητή της ελληνικής πρόσληψης.
Ανοιξα τη Βίβλο του Ασουλίν με την προσμονή να διαβάσω μια από κείνες τις ακαδημαϊκές εργασίες που οι συμπατριώτες του ξέρουν να κάνουν καλά: ένας λογοτεχνικός μύθος στο διάβα των αιώνων. Δεν άργησα να αντιληφθώ ότι στην ιστορία που αφηγείται —και μάλιστα απόλυτα συντονισμένος με την εποχή του («ο άνεργος είναι ο νέος βασανιζόμενος δίκαιος της εποχής μας» σ. 444)— βρίσκεται και ο ίδιος μπλεγμένος, όχι μόνο ως βιογράφος αλλά ως άνθρωπος, όπως άλλωστε και όλοι μας… Το «Βιβλίο του Ιώβ» είναι από εκείνα που μας προσκαλούν να δούμε τον κόσμο «όχι όπως είναι, αλλά όπως είμαστε», σημειώνει.
Αλλά αυτό ισχύει και για τη δική του αφήγηση, την καταδικασμένη στο ατελεύτητο ιστορία μιας ζωής, που στοιχειώνει την ανθρώπινη μοίρα στους αιώνες των αιώνων… Αμήν!
