Μεγάλο καλλιτεχνικό και πολιτικό γεγονός η προβολή της ποιητικής, πειραματικής, πολυεπίπεδης ταινίας του Χανς-Γιούργκεν Ζίμπερμπεργκ «Χίτλερ: μια ταινία από τη Γερμανία», διάρκειας 410 λεπτών. Γυρισμένη το 1977, μας λέει ότι ο ναζισμός δεν είναι παρελθόν, μολύνει ακόμα το σήμερα
Της Βένας Γεωργακοπούλου
«Με τον Χίτλερ o Ζίμπερμπεργκ δεν εννοεί μόνο το πραγματικό ιστορικό τέρας, υπεύθυνο για τον θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων. Θυμίζει ένα είδος ουσίας-Χίτλερ που επέζησε του ιδίου, ένα φάντασμα παρόν στη σύγχρονη κουλτούρα, μια πρωτεϊκή αρχή του Κακού, που μολύνει το σήμερα και ξαναφτιάχνει το παρελθόν».
Η φράση αυτή της Σούζαν Σόνταγκ από το περίφημο δοκίμιό της «Eye of the Storm» για την ταινία του Χανς-Γιούργκεν Ζίμπερμπεργκ «Χίτλερ: μια ταινία από τη Γερμανία», δημοσιευμένο τον Φεβρουάριο του 1980 στο «The New York Review of books», θα μπορούσε να είχε γραφτεί ειδικά για την Ελλάδα της Χρυσής Αυγής. Γι' αυτό και η απόφαση του 19ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας (18-29 Σεπτεμβρίου) να εντάξει στο πρόγραμμά του τη θρυλική πια ταινία, που οι περισσότεροι δεν έχουμε δει και ούτε στο Ιντερνετ υπάρχει, είναι από τα κορυφαία καλλιτεχνικά και πολιτικά γεγονότα της διοργάνωσης. Και από τα πιο απαιτητικά.
Η ταινία, που γυρίστηκε το 1977 σε ένα μεγάλο στούντιο ηχοληψίας του Μονάχου μέσα σε 20 μόνο μέρες, αλλά μετά από τέσσερα χρόνια προετοιμασίας, έχει διάρκεια 410 λεπτά. Γι' αυτό και στο φεστιβάλ θα παιχτεί (στην Ταινιοθήκη) μία φορά ολόκληρη (21/9, 4 μ.μ.) και δύο φορές σπασμένη στα δύο (28/9, 6 μ.μ., το α' μέρος διάρκειας 217′ και στις 29/9, 6 μ.μ. το β' μέρος, διάρκειας 193′).
Ο Ζίμπερμπεργκ γεννήθηκε το 1935 στο Νόσεντορφ της Πομερανίας, που δέκα χρόνια αργότερα έγινε μέρος της Ανατολικής Γερμανίας. Από το 1953 και μετά έζησε στη Δυτική. Στην ταινία του υποστηρίζει ότι η Λαοκρατική Δημοκρατία μοιάζει με το ναζιστικό καθεστώς, κάτι που του στοίχισε τη μήνι της Αριστεράς, αλλά, γενικά, δεν αφήνει κανέναν συμπατριώτη του στο απυρόβλητο.
Ο αφηγητής της ταινίας επαναλαμβάνει: «Τι θα ήταν ο Χίτλερ χωρίς εμάς;» ταυτιζόμενος με τη θέση του Τόμας Μαν, που το 1945 είχε δώσει σε άρθρο του για τον δικτάτορα τον τίτλο «Αυτός ο Ανθρωπος είναι Αδελφός μου». Ενώ ο ίδιος ο σκηνοθέτης έχει επανειλημμένα δηλώσει ότι ο «Χίτλερ» του έχει μια θεραπευτική λειτουργία: απευθύνεται στην «ανικανότητα των Γερμανών να πενθήσουν» και αναλαμβάνει να καλύψει το κενό.
Το «Χίτλερ: μια ταινία από τη Γερμανία» δεν είναι ένα κλασικό ντοκιμαντέρ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο Ζίμπερμπεργκ δεν είχε στη διάθεσή του τόνους αρχειακού υλικού. Γνήσιο, όμως, καλλιτεχνικό τέκνο του Βάγκνερ, του Μπρεχτ, αλλά και του σουρεαλισμού, όπως εύστοχα επισημαίνει η Σούζαν Σόνταγκ, και έχοντας ως κινηματογραφικά πρότυπα τον Μελιές και τον Αϊζενστάιν και αντι-πρότυπα τη Λένι Ρίφενσταλ και το Χόλιγουντ, «προσεγγίζει το μεγάλο θέαμα, που ονομάζεται Ιστορία, με μια ποικιλία τεχνικών: παραμύθια, τσίρκο, θρησκευτικά δράματα, μαγικές τελετουργίες, φιλοσοφικούς διαλόγους».
Ο Ζίμπερμπεργκ χρησιμοποίησε ένα μικρό συνεργείο, λίγους ηθοποιούς που ο καθένας έπαιζε πολλούς ρόλους, ενώ πολύ συχνά οι ηγέτες των ναζί παρουσιάζονται ως μαριονέτες. Περισσότερο ακούγονται ηχητικά ντοκουμέντα (λόγοι των Χίτλερ, Χίμλερ, Γκέμπελς, Σπέερ) παρά προβάλλονται φωτογραφίες και ταινίες της εποχής, κι αυτές μάλλον σαν ένα απόκοσμο ντεκόρ, παρά σαν πραγματικότητα. Οι μαρτυρίες πότε είναι γνήσιες (όπως ενός Εβραίου που επέζησε του Ολοκαυτώματος) και πότε τολμηρές καλλιτεχνικές αναφορές. Για παράδειγμα, ένας υστερικός SS απαγγέλλει τον παθιασμένο μονόλογο-απολογία του δολοφόνου παιδιών από το «Μ» του Λανγκ και ο Χίτλερ αναδύεται από τον τάφο του Βάγκνερ ως άλλος Σάιλοκ, αναρωτώμενος εάν οι Εβραίοι δεν ματώνουν όταν τους τρυπούν…
Και όπως γράφει η Σούζαν Σόνταγκ, η μεγαλύτερη ειρωνεία του Ζίμπερμπεργκ είναι ότι παρουσιάζει τον πολύπλοκο στοχασμό του πάνω στον Χίτλερ σαν ένα παραμύθι που διηγείται στην εννιάχρονη κορούλα του. Η ταινία κλείνει με τη μικρή μέσα σε ένα πελώριο δάκρυ να κοιτάζει τα αστέρια.
