Μανές Σπέρμπερ
«Η καμένη βάτος: Δάκρυ στον ωκεανό»
Μυθιστόρημα
Μετάφραση: Εμη Βαϊκούση
Καστανιώτης, 2013, σελ. 574
Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη
«Κάποιος ήταν κομμουνιστής» τιτλοφορείται ένας υπέροχος μονόλογος του Τζιόρτζιο Γκαμπέρ. Σε αυτόν ο Ιταλός κωμικός, τραγουδιστής και διανοούμενος της Αριστεράς μεταφέρει με συγκίνηση και πικρή ειρωνεία την εμπειρία να είναι κάποιος κομμουνιστής στη μεταπολεμική Ευρώπη και την ανατροπή που έφερε στη ζωή του η πτώση της Σοβιετικής Ενωσης. «Κάποιοι ήταν κομμουνιστές», θα μπορούσε, κατ’ αντιστοιχία, να τιτλοφορείται το μυθιστόρημα «Η καμένη βάτος» του Μανές Σπέρμπερ που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μετάφραση Εμης Βαϊκούση. Πρόκειται για τον πρώτο τόμο από την τριλογία «Δάκρυ στον ωκεανό» που καταγράφει τα διαβρωτικά αποτελέσματα του σταλινισμού στα επαναστατικά κινήματα. Χρησιμοποιώντας λογοτεχνικές τεχνικές χτίζει μια ευρύτατη σύνθεση που περιγράφει την εμπειρία, την πίστη αλλά και την τραγωδία των κομμουνιστών στη μεσοπολεμική Ευρώπη.
Η ιστορία του βιβλίου είναι οικεία μέσα από τη μεγάλη Ιστορία. Η «Καμένη βάτος» αφηγείται τις περιπέτειες των Κομμουνιστικών Κομμάτων στον Μεσοπόλεμο -από το 1930 ώς τις δίκες της Μόσχας, αλλά με συχνές αναφορές στο παρελθόν, στην Επανάσταση του 1905 και τον «Σπάρτακο»- σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο, με σαφή έμφαση στη Γερμανία και την Αυστρία. Ηταν η εποχή που οι ζηλωτές της επανάστασης έπαιζαν τη ζωή τους κορόνα-γράμματα κρυμμένοι από τις μυστικές αστυνομίες, τις ομάδες κρούσης του ναζιστικού κόμματος αλλά και από το ίδιο το κόμμα τους αν εντοπίζονταν ίχνη απόκλισης από την ορθή γραμμή. Ταυτόχρονα, ήταν η εποχή που προσδοκούσαν από μέρα σε μέρα την πανευρωπαϊκή και -γιατί όχι;- παγκόσμια επικράτησή τους.
Η «Καμένη βάτος» περιγράφει με ακρίβεια τον διαχωρισμό αντικομμουνισμού – αντισταλινισμού. Οι ήρωες του βιβλίου παραμένουν ένθερμοι κομμουνιστές ακόμα και όταν διώκονται από τους συντρόφους τους. Κάποιοι έχουν τη διάθεση να προδώσουν -εαυτούς και αλλήλους- για να μπορέσουν να επιστρέψουν. Οχι για την ασφάλεια και την εξουσία που τους παρείχε το κόμμα αλλά για την αίσθηση του ανήκειν που τους έδινε και την ευκαιρία να παλέψουν για έναν καλύτερο κόσμο. Πίστευαν ότι αυτός ο κόσμος ήταν εφικτός μόνο μέσα από τις θυσίες στις οποίες τους υποχρέωνε το κόμμα. Στην ουσία του το βιβλίο διαπνέεται από τη θεωρία του «αντιολοκληρωτισμού» που χρησιμοποιήθηκε στην ψυχροπολεμική Ευρώπη για να συγκρίνει το φασιστικό, το ναζιστικό και το ναζιστικό καθεστώς. Οπως μας πληροφορεί το εξαιρετικά χρήσιμο χρονολόγιο στο τέλος ο Σπέρμπερ συμπορεύτηκε με τον Αρθουρ Κέστλερ στην καταγγελία του σταλινικού καθεστώτος. Αν υπάρχει, όμως, κάτι που διαχωρίζει την «Καμένη βάτο» από άλλα βιβλία του αντιολοκληρωτισμού είναι ότι διατηρεί την πίστη της στην κομμουνιστική ιδέα, ακόμα και στις θυσίες -δίκαιες ή άδικες- που απαιτεί η επανάσταση. Η διαφωνία των ηρώων του βιβλίου δεν οφείλεται τόσο στις σταλινικές πρακτικές όσο στο ότι αυτές δεν εφαρμόζονται για το συμφέρον της επανάστασης.
Υπό μία έννοια, περισσότερο από αντισταλινικό, το βιβλίο θα μπορούσε να θεωρηθεί «αντισοβιετικό», αφού διαφωνεί με τη δομή και τον τρόπο άσκησης της εξουσίας στη Σοβιετική Ενωση και τις παρεμβάσεις που γίνονταν στα άλλα κομμουνιστικά κόμματα. Αλλωστε, για τους χαρακτήρες του βιβλίου η Σοβιετική Ενωση καταλήγει να μην είναι ένα κομμουνιστικό καθεστώς αλλά μια δικτατορία που μοναδικό στόχο έχει τη διατήρηση της απόλυτης εξουσίας της με κάθε τρόπο. Στην προσπάθεια αυτή συμπαρασύρει τα αδελφά κόμματα, ακόμα και το πανίσχυρο γερμανικό ΚPD (Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας) με τα έξι εκατομμύρια μέλη. Η Σοβιετική Ενωση επεμβαίνει συνεχώς στο εσωτερικό του KPD για να υποστηρίξει όσους είναι υπάκουοι προς αυτήν και βοηθούν τα βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα πλάνα της και όχι όσους υπερασπίζονται τους Γερμανούς εργάτες. Η σχέση μεταξύ της Σοβιετικής Ενωσης και των άλλων κομμουνιστικών κομμάτων στο βιβλίο καταλήγει να έχει τη μορφή αποικιοκράτη-αποικιοκρατούμενου, αφού η ηγεσία διορίζεται πάντα από έξω και κάθε διαφωνία αντιμετωπίζεται με κλήση στη Μόσχα, βασανισμό, διαπόμπευση και δολοφονία.
Ο ίδιος ο Μανές Σπέρμπερ υπήρξε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος που απομακρύνθηκε μετά τις δίκες της Μόσχας. Μιλάει μετά λόγου γνώσεως, όχι ως αυτόπτης μάρτυρας αλλά ως πρωταγωνιστής που έζησε στο πετσί του όσα αφηγείται. Πετυχαίνει ορισμένες εξαιρετικά δυνατές σκηνές όταν περιγράφει την απώλεια, την αυτοθυσία και τις ενοχές που συνόδευαν τον αγώνα για την επανάσταση. Αν υπήρξε κάτι που επέλεξαν να αγνοήσουν οι κομματικοί αξιωματούχοι ήταν το ατομικό δράμα που κρύβεται πίσω από τους αριθμούς των απωλειών. Εκεί που βρίσκεται το κατεξοχήν πεδίο της λογοτεχνίας. Στην ικανότητα να διακρίνει τη μοναδικότητα που έχει κάθε δάκρυ σε έναν ωκεανό θλίψης.
