Σταύρος Ζουμπουλάκης
«Ποιος Θεός και ποιος άνθρωπος;»
Φιλοσοφικά δοκίμια, Πόλις, Αθήνα 2013, σελ. 166
Kυκλοφορεί την 1η Οκτωβρίου
Του Αρη Στυλιανού
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης κατέχει δικαιωματικά εξέχουσα θέση ανάμεσα στους κορυφαίους Ελληνες διανοούμενους του καιρού μας. Στοχαστικός και τολμηρός, ο Ζουμπουλάκης παρεμβαίνει πάντοτε δραστήρια στο πνευματικό και πολιτικό γίγνεσθαι. Λίγους μήνες μετά το γενναίο βιβλίο του με θέμα Χρυσή Αυγή και Εκκλησία, που αποτελεί στην πραγματικότητα ένα δημοκρατικό μανιφέστο, ο συγγραφέας επανέρχεται με ένα εξαιρετικό πόνημα περί Θεού και ανθρώπου.
Το νέο βιβλίο του Ζουμπουλάκη επιχειρεί να εξετάσει πολυπρισματικά τις σχέσεις Θεού και ανθρώπου, κινούμενο με άνεση και κομψότητα στο απαιτητικό πεδίο του φιλοσοφικού δοκιμίου. Βασισμένο σε σταθερές θεολογικές και ανθρωπολογικές προϋποθέσεις, συνομιλεί με ποικίλες πνευματικές παραδόσεις και γειώνεται στο έδαφος της Ιστορίας.
Η εν λόγω έκδοση αποτελείται από επτά μελετήματα, δημοσιευμένα τα τελευταία χρόνια υπό διάφορες περιστάσεις: πρόκειται για επιστημονικά άρθρα σε τόμους συνεδρίων και σε αφιερώματα περιοδικών («Αθήνα και Ιερουσαλήμ: πού κατοικεί τελικά ο Σεστώφ;», «Λεβινάς εναντίον Σιμόν Βέιλ», «Ο Φουκώ και η ιρανική εξέγερση, ξανά»), για επιφυλλίδες («Ο Θεός στο Αουσβιτς και μετά το Αουσβιτς. Δοκιμασία της πίστης, πρόκληση της σκέψης»), καθώς και για εισαγωγές ή επίμετρα σε βιβλία («Πωλ Ρικαίρ: Η περίσσεια της κοινής εντολής και η ισοδυναμία του χρυσού κανόνα», «Γιούργκεν Χάμπερμας – πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ’: Αμφίπλευρη μαθητεία», «Γκύντερ Αντερς: Εναντι του υπέρμετρου»).
Το κεντρικό νήμα που συνδέει αυτές τις μελέτες είναι φιλοσοφικό, υπό την έννοια ότι τα σημαντικά ερωτήματα περί Θεού και ανθρώπου προσεγγίζονται μέσω μιας φιλοσοφικού τύπου συζήτησης και διερεύνησης. Το ζήτημα του Θεού αντιμετωπίζεται στο πλαίσιο της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης και, συμμετρικά, το ζήτημα του ανθρώπου τίθεται ως καθαρά ηθικό. Δεσπόζει πάντοτε η διερώτηση ως προς τη σχέση και τη συνομιλία μεταξύ Θεού και ανθρώπου, όπως αυτές παρουσιάζονται στην εβραϊκή και τη χριστιανική σκέψη, ορθόδοξη και ετερόδοξη. Η κοινωνική και πολιτική διάσταση όλων αυτών των προβλημάτων είναι πανταχού παρούσα, γεγονός που καθιστά το βιβλίο ακόμη πιο επίκαιρο και ενδιαφέρον.
Σημαντικοί στοχαστές και φιλόσοφοι έχουν την τιμητική τους στα δοκίμια του Ζουμπουλάκη: ο Σεστόφ, η Σιμόν Βέιλ, ο Λεβινάς, ο Πρίμο Λέβι και ο Χανς Γιόνας, ο Γκίντερ Αντερς και η Χάνα Αρεντ, ο Φουκό, ο Ρικέρ, ο Χάμπερμας. Τα θέματα που εξετάζονται είναι κυρίως ηθικά και, κατ’ επέκταση, πολιτικά. Τίθενται σημαντικά διλήμματα: Λογική ή πίστη; Φιλοσοφία ή Βίβλος; Αθήνα ή Ιερουσαλήμ; Παρουσιάζεται η δοκιμασία της πίστης και η πρόκληση της σκέψης. Αναλύεται διεξοδικά η σχέση μεταξύ αγάπης και δικαιοσύνης: «Ο κανόνας της αγάπης και ο κανόνας της δικαιοσύνης χρειάζεται να ερμηνεύονται ο ένας διά του άλλου [...] Επειδή μια κοινωνία χωρίς δικαιοσύνη είναι βάρβαρη και χωρίς αγάπη αποπνικτική, αφόρητη και εντέλει άδικη, γι’ αυτό η αμοιβαία επανερμηνεία του κανόνα της αγάπης και του κανόνα της δικαιοσύνης δεν παύει ποτέ και δεν αφήνει τη συνείδηση να ησυχάσει». Εγείρεται το ερώτημα «αν το δημοκρατικό κράτος, που θεμελιώνεται στο Σύνταγμα το οποίο οι πολίτες προσφέρουν στον εαυτό τους, έχει ανάγκη μια προπολιτική θεμελίωση πάνω στη μεταφυσική, τη θρησκεία ή την ηθική».
Το ερεθιστικότερο από πολιτική άποψη δοκίμιο του τόμου ίσως είναι το τελευταίο, που αφορά τα κείμενα του Φουκό για την ιρανική εξέγερση. Ο Ζουμπουλάκης υποστηρίζει ότι αυτά είναι επίκαιρα, διότι ανακινούν ένα γενικότερο ερώτημα που «η ιστορία δεν θα πάψει να θέτει ενώπιόν μας: μπορεί πράγματι μια εξέγερση εναντίον ενός τυραννικού καθεστώτος να μη δικαιώνεται αφ’ εαυτής αλλά κυρίως από το τι θα φέρει στη θέση του, σύμφωνοι, αυτή η πικρή σοφία όμως δεν λύνει την απορία ποια στάση πρέπει να τηρήσει απέναντί της, ατομικά και συλλογικά, ο δημοκρατικός πολίτης, όπου γης, όσο αυτή είναι σε εξέλιξη, όσο όλα είναι αβέβαια και ρευστά, όσο δηλαδή δεν έχει ακόμη πάρει την εξουσία και δεν έχει, άρα, δείξει το αληθινό πρόσωπό της». Θέλοντας να λύσει το αίνιγμα της εξέγερσης, ο Φουκό θεωρεί την εξέγερση ως την «κορυφαία επιβεβαίωση της ανθρώπινης ελευθερίας, αφού αποκαλύπτει ότι καμία τάξη, ακόμη και η ισχυρότερη και μακροβιότερη, δεν είναι τελικά απόλυτη».
Να σημειώσουμε ότι δεν πρόκειται εδώ για κείμενα θεολογίας. Οπως σημειώνει ο συγγραφέας στο προλόγισμά του, τα δοκίμια δεν είναι θεολογικά, «δεν εκκινούν δηλαδή από βεβαιότητες ούτε, πολύ περισσότερο, καταλήγουν σε βεβαιότητες. Συζητούν ερωτήματα που παραμένουν και για μένα τον ίδιο ανοιχτά, ακόμη και όταν φαίνεται να λαβαίνουν, στις σελίδες που ακολουθούν, μια κάποια απάντηση».
Εν κατακλείδι, θα λέγαμε πως η προφανέστερη αρετή του βιβλίου του Σταύρου Ζουμπουλάκη, «Ποιος Θεός και ποιος άνθρωπος;» είναι ότι προσφέρει πλούσιο υλικό προς σκέψη στους φιλομαθείς και ανήσυχους αναγνώστες. Πράγμα που, δυστυχώς, στις μέρες μας έχει γίνει σπάνιο και δυσεύρετο, γι’ αυτό και είναι πολύτιμο.
