Υπάρχουν δύο, άλλοτε συμπληρωματικές και άλλοτε αλληλοαποκλειόμενες εκδοχές της ευγονικής: η «θετική» ευγονική οδηγεί στην ενίσχυση των επιθυμητών κληρονομικών χαρακτηριστικών, ενώ η «αρνητική» ευγονική αποβλέπει στην εξάλειψη κάποιων χαρακτηριστικών ή των φορέων τους. Αυτή η εγγενής αμφισημία του όρου ευγονική γεννά συχνά επιστημονικά παραπλανητικές και πολιτικά ύποπτες αντιλήψεις. Μόνο πρόσφατα, ωστόσο, απέκτησαν οι άνθρωποι την προμηθεϊκή ικανότητα όχι απλώς να γνωρίζουν αλλά και να αναπρογραμματίζουν το γενετικό υλικό όλων των έμβιων όντων, ακόμη και των ανθρώπων. Μια τεχνολογική δυνατότητα που γεννά δυσεπίλυτα κοινωνικά και ηθικά προβλήματα. Εντούτοις, οι σημερινές ιδιαίτερα θορυβώδεις συζητήσεις γύρω από τις εξελίξεις στη βιοτεχνολογία ή στη βιοϊατρική -και τους πιθανούς κινδύνους που αυτές συνεπάγονται για το μέλλον της ανθρωπότητας- δημιουργούν μάλλον σύγχυση στους μη ειδικούς, κυρίως όταν επικαλούνται το απειλητικό φάντασμα της ευγονικής. Στο σημερινό άρθρο ανατρέχουμε στην ιστορία των βάρβαρων ευγονικών ιδεών και πρακτικών, ελπίζοντας να καταστήσουμε σαφές γιατί η σημερινή επιστήμη απορρίπτει ρητά τις ευγονικές ιδέες και πρακτικές, παλιές και νέες.

→Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και των ελεύθερων αγορών, χάρη στις πρωτόγνωρες δυνατότητες της γενετικής μηχανικής η απειλή της ευγονικής επανεμφανίζεται ως «ιδιωτική» και «ελεύθερη» επιλογή κάθε πολίτη να γνωρίζει ή να αλλάζει τη γενετική του ταυτότητα και να καθορίζει το μέλλον των παιδιών του

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Είναι γνωστό ότι η παρατήρηση των βελτιωτικών διασταυρώσεων μεταξύ κατοικίδιων ζώων (αγελάδες, πρόβατα, άλογα, σκύλοι κ.ά.) από τους Βρετανούς κτηνοτρόφους ενέπνευσε στον Κάρολο Δαρβίνο την ιδέα της «φυσικής επιλογής» ως του βασικού μηχανισμού της βιολογικής εξέλιξης.

Η εφαρμογή της «τεχνητής επιλογής» από τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους ήταν μια πανάρχαια εμπειρική πρακτική για τη δημιουργία των «βέλτιστων», δηλαδή των επιθυμητών από τους ανθρώπους, χαρακτηριστικών των γεωργικών ή φυτικών προϊόντων αλλά και των κατοικίδιων ζώων.

Το 1883, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Δαρβίνου, ο εξάδελφός του σερ Φράνσις Γκάλτον (F. Galton 1822-1911), ένας επιφανής και πολυτάλαντος επιστήμονας (στατιστικολόγος, ανθρωπολόγος και ιδρυτής της βιομετρίας), επινόησε τον όρο «ευγονική» για να περιγράψει την έμμονη ιδέα του ότι μέσω των κατάλληλων ανθρώπινων διασταυρώσεων θα ήταν δυνατό να βελτιωθεί σημαντικά η ανθρώπινη φυλή.

Μια κάθε άλλο παρά πρωτότυπη ιδέα που, ωστόσο, πρώτος ο Γκάλτον επιχείρησε να τεκμηριώσει επιστημονικά, συγκαλύπτοντας έτσι τις βαθύτερες ταξικές και ρατσιστικές προκαταλήψεις που αυτή υποκρύπτει.

Το όραμα της «τέλειας» φυλής

Ιδού πώς προπαγανδίζει ο ίδιος ο Γκάλτον τη νέα ευγονική τεχνολογία: «Αυτό που η φύση κάνει τυφλά, ο άνθρωπος μπορεί να το κάνει με πρόνοια, ταχύτητα και καλοσύνη». Και αλλού: «Είναι εφικτό να παραχθεί μια ιδιαίτερα προικισμένη φυλή ανθρώπων μέσα από προσεκτικούς γάμους στη διάρκεια αρκετών διαδοχικών γενεών» – ήταν δε πεπεισμένος ότι αυτό είναι «ένας από τους υψηλότερους σκοπούς που είναι λογικό να επιδιώξουμε».

Συνεπώς, η προνοητική κοινωνία που θα υιοθετούσε τη δοκιμασμένη και ιδιαίτερα επιτυχή στρατηγική των κτηνοτρόφων θα μπορούσε να δημιουργήσει μια νέα γενιά ανθρώπων που θα διέθετε τα πιο εκλεκτά σωματικά, πνευματικά και ηθικά χαρακτηριστικά του είδους μας. Ωστόσο, τόσο ο Γκάλτον όσο και οι οπαδοί του δεν μπήκαν ποτέ στον κόπο να προσδιορίσουν επακριβώς ποια είναι ή πώς μπορούν να καταμετρηθούν αυτά τα ξεχωριστά και τόσο ιδιαίτερα ανθρώπινα (φυλετικά) χαρακτηριστικά, απλώς υιοθέτησαν άκριτα τις αφελείς φρενολογικές και ψυχομετρικές αντιλήψεις της εποχής.

Παρά τις εμφανείς ατέλειες, οι ιδέες της ευγονικής γνώρισαν εντυπωσιακή διάδοση στις ανεπτυγμένες κοινωνίες από τα τέλη του δεκάτου ενάτου έως και το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Στη βικτοριανή Αγγλία, η βαθιά κοινωνική-οικονομική κρίση που προκάλεσε η βιομηχανική επανάσταση εκδηλώθηκε με στρατιές ανέργων και επικίνδυνων «αντικοινωνικών στοιχείων» που ζούσαν στο περιθώριο.

Στους Βρετανούς ευγενείς και εύπορους αστούς δημιουργούσε έντονη δυσαρέσκεια και ανησυχία το γεγονός ότι οι ρυθμοί αναπαραγωγής αυτού του περιθωριοποιημένου πληθυσμού «υπανθρώπων» ήταν κατά πολύ μεγαλύτεροι από τους αντίστοιχους ρυθμούς αναπαραγωγής των πιο ευπρεπών μεσοαστών και εργατών. Επομένως, ήταν έτοιμοι, αν όχι πρόθυμοι, να συναινέσουν σε κάθε ευγονική στρατηγική ενίσχυσης των πιο επιθυμητών –βλέπε ταξικών και φυλετικών– «κληρονομικών» χαρακτηριστικών: είτε μέσω της αναπαραγωγής των πιο «προικισμένων» ατόμων (θετική ευγονική) είτε μέσω της εξάλειψης των απειλητικών ατόμων ή και πληθυσμών (αρνητική ευγονική).

Τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, οι ιδέες της ευγονικής γνώρισαν εντυπωσιακή διάδοση σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο. Περισσότερο όμως στις ΗΠΑ και στη Γερμανία, ενώ ακολουθούν η Ελβετία, η Σουηδία, η Νορβηγία.

Αντίθετα με ό,τι συνέβη στην πιο συντηρητική και ψυχρή Βρετανία, στις ΗΠΑ οι θερμόαιμοι ευγονιστές θα επηρεάσουν σημαντικά την επίσημη πολιτική και την καθημερινή κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Πεπεισμένοι ότι η εγκληματικότητα και η μικρόνοια αποτελούν όχι κοινωνικά αλλά κληρονομικά φαινόμενα, εξαρτώνται δηλαδή αποκλειστικά από γενετικούς παράγοντες, πρώτοι οι Αμερικανοί θα νομοθετήσουν και θα εφαρμόσουν μια πολιτική αμιγώς αρνητικής ευγονικής. Ετσι, επηρεασμένες από τις εξαιρετικά δημοφιλείς αλλά εσφαλμένες, όπως αποδείχτηκε κατόπιν εορτής, γενεαλογικές μελέτες του Αμερικανού γενετιστή Τσαρλς Ντάβενπορτ (C. Davenport), τριάντα πολιτείες επί δεκαετίες εφάρμοζαν νόμους που επέβαλλαν τη στείρωση των «ανεπαρκών» –γενετικά και κοινωνικά– ατόμων. Μέχρι το 1941 πάνω από 60 χιλιάδες Αμερικανοί στειρώθηκαν!

Επιπλέον, μια σειρά από απλοϊκές συγκριτικές έρευνες σχετικά με την κληρονομησιμότητα της εγκληματικής συμπεριφοράς και τη νοητική υστέρηση των διαφόρων εθνικών και φυλετικών ομάδων οδήγησαν πολλές πολιτείες και το 1924 το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ να ψηφίσουν νόμους για την αυστηρά ελεγχόμενη μετανάστευση «κατώτερων γενετικά» προσφύγων που προέρχονταν όχι μόνο, όπως στο παρελθόν, από την Αφρική ή την Ασία, αλλά και από την Ανατολική και Νότια Ευρώπη (π.χ. από την Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία, τα Βαλκάνια και τη Ρωσία).

Εφαρμόζοντας εξάλλου ανάλογα ψευδοεπιστημονικά κριτήρια, οι περισσότερες πολιτείες των ΗΠΑ απαγόρευαν τον γάμο μεταξύ λευκών και μαύρων, απαγορεύσεις που, σε μερικές πολιτείες, παρέμειναν σε ισχύ μέχρι το 1963!

Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο το ότι αυτή η επιτυχημένη «φιλελεύθερη», «νομιμόφρων» και άρα «δημοκρατική» αμερικανική εκδοχή της ευγονικής θα αποτελέσει, όπως θα δούμε, το πρότυπο για τις ευγονικές-ρατσιστικές φρικαλεότητες του Τρίτου Ράιχ στη Γερμανία.

Η ναζιστική… φιλανθρωπία

Η μεγάλη οικονομική κρίση του 1929 οδήγησε τη Γερμανία στην οριστική κατάρρευση του κράτους πρόνοιας της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Τότε άρχισαν να συζητούν σοβαρά στα ανώτερα κυβερνητικά κλιμάκια τη δυνατότητα εφαρμογής ευγονικών προγραμμάτων, όπως π.χ. τη μαζική στείρωση των κοινωνικά «άχρηστων» ή «επικίνδυνων» πολιτών, καθώς και τη δημιουργία «αποικιών εργασίας» για τους κοινωνικά απροσάρμοστους, μια οικονομικά και κοινωνικά «επωφελής» ιδέα που, λίγα χρόνια μετά, οδήγησε στη δημιουργία των εθνικοσοσιαλιστικών κρεματορίων.

Ο νομότυπος αμερικανικός συνδυασμός του ρατσισμού με ευγονικές πρακτικές θα βρει την πιο συνεπή αλλά και την πιο ακραία έκφρασή του στη ναζιστική Γερμανία (1933-1945). Εξάλλου, ο ίδιος ο φίρερ με το έργο του θα προβάλει τον εαυτό του ως ιππότη της «Μεγάλης Ιδέας» (της ευγονικής) και ως προασπιστή της σωτηρίας της αρίας φυλής.

Στο βιβλίο του «Ο αγών μου» έγραφε χαρακτηριστικά ο Χίτλερ: «Η απαίτηση να απαγορεύεται στους ανεπαρκείς ανθρώπους να διασπείρουν εξίσου ανεπαρκείς απογόνους είναι απαίτηση της πιο ξεκάθαρης λογικής και, εφόσον εκτελεστεί συστηματικά, αντιπροσωπεύει την πιο ανθρώπινη πράξη της ανθρωπότητας».

Ετσι, μόλις ήλθε στην εξουσία το 1933, ο φίρερ εξέδωσε έναν «φιλανθρωπικό» νόμο περί υποχρεωτικής στείρωσης των «ακατάλληλων για αναπαραγωγή ατόμων»: διανοητικά καθυστερημένων, όσων υπέφεραν από μόνιμες ψυχικές παθήσεις και κληρονομικές ανωμαλίες. Ακολουθώντας αυτόν τον νόμο, τα επόμενα τρία χρόνια στειρώθηκαν, παρά τη θέλησή τους, 225 χιλιάδες «ασθενείς», ενώ μέχρι το 1939 στειρώθηκαν περισσότεροι από 350 χιλιάδες άνθρωποι.

Ταυτόχρονα, το «φιλανθρωπικό» έργο των ναζιστών επεκτάθηκε σταδιακά και προγραμματισμένα και σε άλλες ευγονικές δραστηριότητες, από την επιβεβλημένη ευθανασία μέχρι τη μαζική δολοφονία στα στρατόπεδα συγκέντρωσης όσων απειλούσαν να μολύνουν τα χαρακτηριστικά της αρίας φυλής. Στα θύματα αυτού του ευγονικού ολοκαυτώματος συμπεριλαμβάνονται πάνω από 70 χιλιάδες ψυχικά ασθενείς, 5 εκατομμύρια Εβραίοι και ίσως εξίσου μεγάλος αλλά άγνωστος αριθμός «εγκληματικών» στοιχείων (Τσιγγάνων, Σλάβων και κομμουνιστών).

Αυτά τα ιστορικά δεδομένα μάς διαφωτίζουν επαρκώς για το πόσο καταστροφική μπορεί να αποδειχθεί η άκριτη αποδοχή των σύγχρονων φιλελεύθερων ευγονικών αντιλήψεων και κυρίως η ελεύθερη εφαρμογή των πρόσφατων τεχνικών της γενετικής μηχανικής που προσβλέπουν στη βελτίωση ή την ενίσχυση ορισμένων ανθρώπινων βιολογικών χαρακτηριστικών. Γιατί βέβαια, στις μέρες μας, εξακολουθούν να υπάρχουν, και μάλιστα προπαγανδίζονται ελεύθερα, ανάλογες ψευδοανθρωπιστικές και ψευδοεπιστημονικές ευγονικές πρακτικές.

Στην εποχή των ελεύθερων αγορών, χάρη στις πρωτόγνωρες δυνατότητες της βιοτεχνολογίας, η παλιά ευγονική μετεξελίχθηκε σε «ιδιωτική» και «ελεύθερη» επιλογή κάθε πολίτη να γνωρίζει τη γενετική του ταυτότητα και να καθορίζει το μέλλον των παιδιών του!

Εξάλλου, όπως υποστηρίζουν οι όψιμοι υποστηρικτές της νέας ιδιωτικής και βιοτεχνολογικής ευγονικής, η παραδοσιακή ευγονική είναι αποκρουστική και απαράδεκτη επειδή ήταν καταναγκαστική και μαζική: επέβαλλε «απλώς» μαζικά κάτι χωρίς τη συναίνεση των προσώπων.

Αν κατά τον 20ό αιώνα η επιστήμη κατάφερε να κατανοήσει τη δομή και τις βασικές λειτουργίες της ζωής, σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, είναι σε θέση να ταυτοποιεί, να επεμβαίνει και να τροποποιεί τα γονίδια κάθε οργανισμού (ακόμη και του ανθρώπου). Επιπλέον, είναι σε θέση να δημιουργεί συνθετικές μορφές ζωής: μονοκύτταρα «τεχνήματα» ικανά να αυτοσυντηρούνται, να αναπαράγονται και επομένως να εξελίσσονται.

Η νέα επεμβατική τεχνολογία της γενετικής μηχανικής συνίσταται σε μια σειρά από εργαστηριακές μεθόδους που επιτρέπουν στους ειδικούς να χειρίζονται κατά βούληση τα γονίδια: να τα «κόβουν», να τα «ράβουν» και να τα «μεταφέρουν» σε εντελώς διαφορετικούς οργανισμούς, δημιουργώντας στο εργαστήριο «διαγονιδιακά» χιμαιρικά πλάσματα που δεν υπάρχουν στη φύση.

Χάρη λοιπόν στις τεχνικές της γενετικής μηχανικής, οι άνθρωποι απέκτησαν την προμηθεϊκή ικανότητα να αναπρογραμματίζουν το γενετικό υλικό όλων των έμβιων όντων, αδιάφορο αν πρόκειται για φυτά, για ζώα ή για ανθρώπους! «Ξαφνικά, η απόσταση ανάμεσα στα εργαστήρια, τα εργοστάσια, τις κλινικές των νοσοκομείων και τις γεωργικές καλλιέργειες άρχισε να περιορίζεται», όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο διάσημος Ελληνας μοριακός βιολόγος Φώτης Καφάτος.

Η νέα «ιδιωτική» απειλή

Αυτές οι επιστημονικές εξελίξεις και οι πρωτόγνωρες βιοτεχνολογικές δυνατότητες που προέκυψαν τις τελευταίες δεκαετίες γεννούν σήμερα μεγάλες ανησυχίες, επειδή ξυπνάνε απειλητικά φαντάσματα όπως αυτό της ευγονικής.

Για τους περισσότερους ανθρώπους η δυνατότητα κλωνοποίησης, προγενετικής ταυτοποίησης ή επιλεκτικής τροποποίησης (αναπρογραμματισμού) της ανθρώπινης ζωής θεωρείται ανεπίτρεπτη (όμως, για πόσο ακόμη;). Μια απίστευτη βαρβαρότητα που προσβάλλει όχι μόνο την «αξιοπρέπεια» αλλά και την «ιερότητα» της ανθρώπινης ζωής, είτε πρόκειται για ενήλικα πρόσωπα είτε για αγέννητα έμβρυα.

Αν, όπως όλοι πρόθυμα παραδέχονται, η ανθρώπινη ζωή πρέπει να προστατεύεται από την πρώτη στιγμή που αρχίζει να υπάρχει, τότε όλες οι γενετικές επεμβάσεις και οι κάθε είδους πειραματισμοί πάνω σε ανθρώπινα έμβρυα, ακόμη και για θεραπευτικούς σκοπούς, θα πρέπει να καταδικάζονται ή και να απαγορεύονται αυστηρά (αν κάτι τέτοιο είναι εφικτό!) επειδή παραβιάζουν την αυτόνομη πραγμάτωση και την ατομική εξέλιξη κάθε ανθρώπινου προσώπου.

Πάντως, εκτός από τους απλούς πολίτες, όλο και περισσότεροι επιστήμονες προβληματίζονται για τις σοβαρές κοινωνικές, βιοηθικές και οικολογικές ανατροπές που ήδη επιφέρουν οι εφαρμογές της γενετικής μηχανικής. Ορισμένοι, μάλιστα, την περιγράφουν με τα πιο μελανά χρώματα, θεωρώντας την ως ένα είδος μεταμοντέρνας βιο-αλχημείας!

Και προφανώς έχουν δίκιο όταν επιμένουν ότι (ακόμη) δεν διαθέτουμε ένα αρκετά σαφές νομοθετικό πλαίσιο ή έστω σαφείς κανόνες για τη ρύθμιση και τον έλεγχο των νέων πειραματισμών και των ενδεχόμενων βιομηχανικών τους εφαρμογών.

Μήπως οι πρόσφατες πρόοδοι στον τομέα της βιοτεχνολογίας επιβάλλουν την ύπαρξη μιας «βιοηθικής» και ενός ολότελα νέου και αυστηρότερου νομοθετικού πλαισίου για την αντιμετώπιση των ήδη υπαρκτών κινδύνων και μελλοντικών προβλημάτων; Σε αυτά τα επιτακτικά ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο επόμενο άρθρο μας για τη βιοηθική.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Michael J. Sandel

Ενάντια στην τελειότητα

Η ηθική στην εποχή της γενετικής μηχανικής

μτφρ.: Δημήτρης Γκινοσάτης

επιμ.: Κ. Λιβιεράτος, πρόλ. Ι. Ψημμένος

εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 159

Ποια ηθικά και συνεπώς κοινωνικά-πολιτικά προβλήματα γεννά η ευρύτατη πλέον εφαρμογή των νέων βιοτεχνολογιών στους ανθρώπους; Το ερώτημα αυτό απασχολεί από χρόνια τη σκέψη και τις έρευνες του Μάικλ Σάντελ, επιφανούς πολιτικού φιλοσόφου που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ. Οι καινοτομίες και οι ασύλληπτες μέχρι χθες εφαρμογές της εκρηκτικά αναπτυσσόμενης βιοϊατρικής έρευνας και τεχνολογίας δημιουργούν όχι μόνο πρωτοφανείς ελπίδες αλλά, δυστυχώς, και απολύτως βάσιμες ανησυχίες για την ανεπαίσθητη επιβολή μιας νεοφιλελεύθερης ευγονικής που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, καμία σχέση δεν έχει με την αφελή και αναποτελεσματική παλαιά ευγονική. Διερευνώντας και αναλύοντας με τρόπο υποδειγματικό τις συνέπειες της γενετικής μηχανικής, καταφέρνει να αναδείξει, χωρίς υστερία ή πανικό, τους σοβαρούς κινδύνους που επιφυλάσσει η μάταιη, αλλά συστηματικά προπαγανδιζόμενη αναζήτηση της τελειότητας. Πολύ καλή η μετάφραση αυτού του απαιτητικού κειμένου και εξαιρετικά κατατοπιστικός ο πρόλογος του Ιορδάνη Ψημμένου.

Jurgen Habermas
Το μέλλον της ανθρώπινης φύσης. Πίστη και γνώση
μτφ. Μαρία Τοπάλη, εκδ. «Scripta», σελ. 190

Το να γνωρίσουμε τις σκέψεις ενός από τους μεγαλύτερους στοχαστές της εποχής μας γύρω από τις κοινωνικές και φιλοσοφικές συνέπειες που έχει η εφαρμογή της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης πάνω στον άνθρωπο παρουσιάζει αναμφίβολα εξαιρετικό ενδιαφέρον.

Με αυτά τα δύο σημαντικά δοκίμιά του ο Γιούργκεν Χάμπερμας, χωρίς να παραιτείται από τις μεταφυσικές προκείμενες της σκέψης του, αποφάσισε να εμπλακεί στη θορυβώδη διαμάχη για τα σοβαρά βιοηθικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος λόγω της γενικευμένης και ανεξέλεγκτης χρήσης της γενετικής μηχανικής και της επεμβατικής βιοϊατρικής.

Χωρίς ποτέ να υιοθετεί τις συχνά παραπλανητικές ελαφρότητες της επίσημης βιοηθικής, ο Χάμπερμας εκφράζει τη βαθύτατη αγωνία του ότι «η γενετική χειραγώγηση θα μπορούσε να μεταβάλει την αυτοκατανόησή μας ως όντων που ανήκουν σ’ ένα είδος…». Υποστηρίζει, μάλιστα, ότι υπάρχει ένα ευδιάκριτο όριο, μια σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ «τεχνητού» και «αυτοφυούς» και αυτή ακριβώς η διάκριση θα πρέπει να καθορίζει την ηθική μας στάση και κρίση σε ό,τι αφορά τις εφαρμογές των βιοεπιστημών.