Στη στήλη «Bookends» των «New York Times» κάθε εβδομάδα δύο συγγραφείς απαντούν σε μια καίρια ερώτηση που αφορά τον κόσμο του βιβλίου. Αυτή τη φορά φιλοξενούμενοι ήταν ο Αμερικανός κριτικός και συγγραφέας Ντάνιελ Μέντελσον και η κριτικός κινηματογράφου Ντάνα Στίβενς. Κατέθεσαν τις σκέψεις τους σχετικά με το τι σημαίνει σύγχρονη μετάφραση.

Εχοντας σπουδάσει αρχαία ελληνική και λατινική φιλολογία στα Πανεπιστήμια της Βιρτζίνια και του Πρίνστον, ο Μέντελσον ξεκινά το κείμενό του κάνοντας αναφορά στον Ομηρο: «He has me beaten to my knees». Αυτή η φράση, που έγραψε το 1928 ο Λόρενς της Αραβίας και σημαίνει «με τσάκισε», δεν θα πίστευε κανείς ότι αναφέρεται στον Ομηρο. Η ζωή του ήταν τόσο γεμάτη με στρατιωτικές αναφορές, που ο αναγνώστης σίγουρα θα σκέφτηκε ότι μιλά για κάποιον επικεφαλής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κι όμως, γράφει ο Μέντελσον: «Ο Λόρενς πέρασε έξι μήνες προσπαθώντας να μεταφράσει την “Οδύσσεια” και κατάφερε μόνο τους πρώτους 441 στίχους (από τους περίπου 12.000). Γι’ αυτό και έπειτα σχολίασε: Τώρα καταλαβαίνω γιατί δεν υπάρχουν επαρκείς μεταφράσεις του Ομήρου. Είναι μπλέξιμο».

Ο Ντάνιελ Μέντελσον, καθηγητής στο Κολέγιο Bard, είναι έξοχος μεταφραστής του Κ.Π. Καβάφη στα αγγλικά και συγγραφέας επτά βιβλίων μεταξύ των οποίων και το «Χαμένοι: Αναζητώντας έξι από τα έξι εκατομμύρια» (εκδόσεις «Πόλις»), που αναφέρεται στους εξαφανισμένους Εβραίους της ανατολικής Ευρώπης από τα ναζιστικά στρατεύματα. «Κάθε κείμενο», λέει, «μοιάζει σε κάποιο βαθμό με ματαίωση του μεταφραστή, διότι κάθε γλώσσα, όπως και κάθε συγγραφέας, έχουν χαρακτηριστικά που δεν μπορούν να “μεταφερθούν” εύκολα σε μια άλλη γλώσσα και κουλτούρα».

Θέλοντας, λοιπόν, να απαντήσει σε κάποιες συχνές ερωτήσεις (Ποια στοιχεία καθιστούν μια μετάφραση σωστή; Πόσο σημαντική είναι η πιστότητα στο πρωτότυπο; Μήπως τα κριτήρια διαφέρουν στα κλασικά και σύγχρονα έργα;) ο Μέντελσον λέει:

«Καθένας έχει τα δικά του κριτήρια. Κατά τη γνώμη μου, καμία μετάφραση δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τα ακόλουθα στοιχεία.

Ακρίβεια: Μπορεί να διαφωνεί κανείς για τις λεπτές αποχρώσεις συγκεκριμένων λέξεων, αλλά μερικά πράγματα δεν είναι προς συζήτηση. Η έλλειψη ακρίβειας είναι το ίδιο προβληματική με την απόλυτη ακρίβεια.

Ευαισθησία στη σκέψη και τις ιδέες του συγγραφέα: Αν και είναι συχνά αδύνατο να αναδημιουργήσει κανείς πιστά τον ρυθμό, την ομοιοκαταληξία ακόμα και τον τρόπο γραφής, το να τα αγνοήσεις εντελώς είναι ένα άλλο είδος προδοσίας. Ο μεταφραστής πρέπει να νιώθει τη στάση και τις προοπτικές του συγγραφέα, όχι μόνο τα “λόγια” του.

Υφος: ο καλός μεταφραστής πρέπει να εργαστεί σκληρά για να αναδείξει όλη την αίσθηση της αρχικής γραφής.

Ο τόνος: Είναι τα πάντα σε μια μετάφραση. Αλλο να λέει ο ήρωας ενός μυθιστορήματος “τολμώ να πω” κι άλλο “σκέφτομαι πως”. Η Κλυταιμνήστρα δεν είναι η Τζόαν Κρόφορντ».

Μ.Κ.

* Στις 10 Δεκεμβρίου ο Ντάνιελ Μέντελσον θα μιλήσει στη «Στέγη» με αφορμή το αφιέρωμα στον Κ.Π. Καβάφη.