Το Σάββατο 12 Οκτωβρίου, 69 χρόνια μετά την απελευθέρωση της πρωτεύουσας από τους ναζί, οι Ατενίστας διοργάνωσαν ένα «ταξίδι» για να γνωρίσουμε την πόλη την περίοδο της Κατοχής με πολύτιμο ξεναγό τον ιστορικό Μενέλαο Χαραλαμπίδη

«Απ’ την οδό του Σέκερη
με πάνε στο Χαϊδάρι,
κι ώρα την ώρα καρτερώ
ο χάρος να με πάρει»

Της Ιωάννας Σωτήρχου

Ο Δημήτρης δίπλα μου θυμήθηκε αυτό το ρεμπέτικο της Κατοχής, του Μάρκου, καθώς κατηφορίζουμε την Κανάρη και συναντάμε τη Σέκερη, πριν στρίψουμε στη Μέρλιν. Εδώ στον αριθμό 6 ήταν το κολαστήριο της Γκεστάπο. Υπηρεσίες Ασφαλείας και Αστυνομίας του Γερμανικού Στρατού. Με τα ανομολόγητα βασανιστήρια σε αντιστασιακούς και συνήθη κατάληξη τον θάνατο.

Εδώ υπηρετούσαν οι περίφημοι καταδότες, κουκουλοφόροι της Κατοχής, οι 186 συνεργάτες των κατακτητών που υποδείκνυαν τους αντιστασιακούς κατά τη διάρκεια των μπλόκων. Είχαν στήσει και «μαγαζάκι», ζητώντας χρυσές λίρες από τις οικογένειες των συλληφθέντων για να «μεσολαβήσουν», μόνο που συνήθως τα θύματά τους είχαν ήδη εκτελεστεί ή σταλεί στη Γερμανία για καταναγκαστική εργασία.

Ο πρώτος σταθμός

Μόλις είχαμε αφήσει την πλατεία Φιλικής Εταιρείας (Κολωνακίου), το σημείο από το οποίο ξεκίνησε ο περίπατος στην κατοχική Αθήνα που διοργάνωσαν προχθές, 12 Οκτωβρίου, 69 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας από τους ναζί, οι Ατενίστας. Με πολύτιμο ξεναγό σε αυτό το ταξίδι στην ιστορική μνήμη τον ιστορικό Μενέλαο Χαραλαμπίδη, συγγραφέα του σημαντικού βιβλίου «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2012), από όπου προέρχονται και οι πληροφορίες που παραθέτουμε.

Η πλατεία Κολωνακίου ήταν και ο πρώτος σταθμός στην πρώτη αντιστασιακή διαδήλωση φοιτητών που ξεκίνησαν από την πλατεία Εξαρχείων την 25η Μαρτίου του 1942, αψηφώντας τις απαγορεύσεις. Φτάνοντας εδώ για να στεφανώσουν τα αγάλματα των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας, δέχθηκαν τα πυρά των κατακτητών, έφυγαν προς τα Προπύλαια όπου στεφάνωσαν το άγαλμα του Ρήγα, δέχθηκαν νέα επίθεση, και τελικά κατάφεραν να φτάσουν στο Πεδίον του Αρεως όπου τίμησαν τους ήρωες της Επανάστασης και διαλύθηκαν.

Αν κάτι έχει σκαλώσει στο μυαλό μετά από αυτή την ξενάγηση στις φρικαλεότητες του κατακτητή, τους τόπους μαρτυρίου, τα κτίρια που είχε τα αρχηγεία του (στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού που περικλείει τη στοά Σπυρομήλιου και ήταν έδρα όχι μόνο της Ανώτατης Γερμανικής Στρατιωτικής Διοίκησης αλλά και των Βρετανών αμέσως μετά), στις στοές που ανθούσε η «μαύρη αγορά», τη ζωή στην πόλη της εποχής, είναι οι πράξεις αντίστασης που άνθησαν παρά την τρομοκρατία, τις εξοντωτικές στερήσεις, και την ασυδοσία του κατακτητή: είναι χαρακτηριστικό ότι σε μια πόλη που δεν κυκλοφορούσε τίποτα παρά μόνο τα επιταγμένα οχήματα, τα τροχαία ήταν η δεύτερη αιτία θανάτου, δείγμα και αυτό της αντίληψης του στρατού κατοχής για την αξία της ζωής των κατακτημένων.

Πολλά τα δείγματα αυτής της αντίστασης: από το αυγό που άφησε κάποιος κάτω από το κράνος ενός Ιταλού στρατιώτη όταν πήγε στο ταμείο του ζαχαροπλαστείου να πληρώσει, μέχρι την ανατίναξη από την Πανελλήνια Ενωση Αγωνιζομένων Νέων, μέρα μεσημέρι, των γραφείων της Ελληνικής Σοσιαλιστικής Πατριωτικής Οργάνωσης στη Γλάδστωνος που στρατολογούσε Ελληνες για να πολεμήσουν στο πλευρό των Γερμανών, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να είναι η μοναδική χώρα που δεν είχε στείλει στρατιώτες στο Ανατολικό Μέτωπο. Ολη η ηγεσία της ΠΕΑΝ προδόθηκε και εκτελέστηκε…

Στον αριθμό 15 της Σταδίου, στο κτίριο του ΟΤΕ ήταν και τότε η Τηλεφωνική Εταιρεία. Οι εργαζόμενοί της πρωτοστάτησαν στην πρώτη μεγάλη απεργία στις 12 Απριλίου του 1942 και από τις πρώτες σε όλη την Ευρώπη: αφορμή ήταν η λιποθυμία από την πείνα ενός υπαλλήλου λίγες μέρες πριν. Την απεργία που πυροδότησε η αγανάκτησή τους, δεν έκαμψαν απειλές, επίταξη, συλλήψεις: εξαπλώθηκε σε όλο τον δημόσιο τομέα και σε όλη τη χώρα, πετυχαίνοντας εννέα μέρες μετά την πλήρη νίκη των απεργών, το επίδομα «ακρίβειας ζωής» ως ελάχιστο αντιστάθμισμα των απωλειών από τον αυξημένο πληθωρισμό.

Την Πρωτομαγιά του ‘44 οι υπάλληλοι της Τηλεφωνικής πρωτοστατούν σε μια ακόμη απεργία, οι Γερμανοί πραγματοποιούν μπλόκο στο κτίριο, συλλαμβάνουν 200, εντοπίζουν από καταδόσεις βάσει ονομαστικού καταλόγου τούς πλέον δραστήριους και τους μεταφέρουν στην Γκεστάπο της Μέρλιν για βασανιστήρια. Δεκαπέντε εκτελέστηκαν στην Καισαριανή.

Η επικείμενη επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στην κεντρική Μακεδονία και την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας προκαλεί μια από τις μαζικότερες κινητοποιήσεις των αντιστασιακών οργανώσεων και κυρίως του ΕΑΜ. Στις 22 Ιουλίου 1943 προκηρύσσεται γενική απεργία και διαδήλωση έτσι οργανωμένη σε διαφορετικά σημεία προσυγκέντρωσης, συγκεκριμένα δρομολόγια προς το κέντρο και αυστηρά καθορισμένη ώρα, ώστε το μέγεθός της και η συμμετοχή του κόσμου να ξεπεράσει κάθε προσδοκία. Τουλάχιστον 100.000 άνθρωποι γέμισαν την Πανεπιστημίου, από την Ομόνοια μέχρι τα Προπύλαια και τους παρακείμενους δρόμους.

Στο ύψος της Ομήρου η διαδήλωση χτυπήθηκε από στρατιωτικό όχημα που κουβαλούσε στην καρότσα του πολυβόλο ενώ ένα θωρακισμένο εμβόλισε τους διαδηλωτές. Περισσότεροι από 15 διαδηλωτές σκοτώθηκαν, οι τραυματίες ξεπέρασαν τους 60. Οι αρχές κατοχής επέβαλαν απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 8 μ.μ. και η δωσίλογη κυβέρνηση Ράλλη αντάμειψε τη δράση των Σωμάτων Ασφαλείας ενάντια στους διαδηλωτές μοιράζοντας προαγωγές…

Θέριζε ο λιμός

Στον πεζόδρομο της Μασσαλίας, εκεί όπου άλλοτε ήταν το νεκροτομείο, έφερναν τα πτώματα ανθρώπων που θέρισε ο λιμός -τουλάχιστον 45.000, όσοι οι κάτοικοι μιας πόλης όπως το Αγρίνιο σήμερα- με τα κάρα του Δήμου. Οι μαρτυρίες από το βιβλίο που μεταφέρει ο ιστορικός για τα φαινόμενα κανιβαλισμού που είχαν εκδηλωθεί τότε, σοκάρουν τους περισσότερους από 500 ανθρώπους που συμμετέχουν στον περίπατο.

Δίπλα, στο σημερινό Πνευματικό Κέντρο, δημόσιο νοσοκομείο άλλοτε, προβλήθηκε το συγκλονιστικό ντοκουμέντο του Αγγελου Παπαναστασίου με σκηνές από την Κατοχή, τις φριχτές εικόνες των ανθρώπινων λειψάνων, κόκαλα σαν κλαράκια που δεν πιστεύεις ότι ανήκουν σε ανθρώπους, τους ομαδικούς τάφους, την αντίσταση. Δεν πιστεύεις στ’ αυτιά σου, όταν ακούς την κόρη του να λέει πως το 1978, σε μια προβολή του στο Πολεμικό Μουσείο, κόπηκαν και εκλάπησαν 18 λεπτά από τα 45 που ήταν συνολικά. Χωρίς μέχρι σήμερα να έχει λογοδοτήσει κανείς. Σε αυτά τα λεπτά εμφανίζονταν πρόσωπα δωσιλόγων και σκηνές από τις μεγάλες διαδηλώσεις κατά της κατοχής…