Μια -τόσο επίκαιρη- ομιλία του ακαδημαϊκού Αριστόβουλου Ι. Μάνεση πριν από 20 χρόνια στην πανηγυρική συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών, η οποία έδωσε μια διαφορετική διάσταση στην Ιστορία
→Τα μικρά «όχι» συμβάλλουν και αυτά στην υπέρβαση του παρόντος, δηλαδή στην ιστορική εξέλιξη, με προοπτική τη βαθμιαία απελευθέρωση και καταξίωση της ανθρώπινης προσωπικότητας
Το «επίκαιρον» μιας πολιτικής θέσης συναρτάται από τον ιστορικό χρόνο που αυτή διανύει όχι μόνο στο επίπεδο της πολιτικής αλλά κυρίως στον χώρο των ιδεών. Πριν από είκοσι χρόνια στην πανηγυρική συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών (27/10/1993) για τον εορτασμό της «28ης Οκτωβρίου 1940», ο ακαδημαϊκός Αριστόβουλος Ι. Μάνεσης στην ομιλία του με θέμα «Η Διαλεκτική Σημασία του ΟΧΙ», έδωσε μια διαφορετική διάσταση στην Ιστορία. Σε πείσμα των «ακαδημαϊκών ηθών» ο μέγιστος των Ελλήνων Συνταγματολόγων ερμήνευε το «ΟΧΙ», πέρα από τα όρια της άρνησης, τοποθετώντας το στον πυρήνα της δημιουργίας.
Απευθύνθηκε στο ακροατήριο λέγοντας «η άρνηση – το ΟΧΙ- είναι η κινητήρια δύναμη τόσο της σκέψης όσο και της πράξης και του όλου ιστορικού γίγνεσθαι… κοινή είναι η βασική θέση, ότι η ιστορική εξέλιξη προχωρεί διαλεκτικά, δηλαδή με τον αέναο ανταγωνισμό των αντιθέτων και μάλιστα προοδευτικά: η άρνηση είναι η δημιουργική δύναμή της».
Η «Εφημερίδα των Συντακτών» παρουσιάζει εκτενή αποσπάσματα από την ομιλία του, επίκαιρα και σήμερα όσο ποτέ…
***
Το «Οχι» της 28ης Οκτωβρίου 1940 ήταν μία μεγάλη Αρνηση της άρνησης. Και υπ’ αυτήν την έννοια ήταν, διαλεκτικά, θέση. Την άρνηση προς την οποία αντέταξε τη δική του Αρνηση ο Ελληνικός Λαός εξέφραζαν τα ολοκληρωτικά τυραννικά καθεστώτα που κυριαρχούσαν τότε με τη βία στην καταπτοημένη Ευρώπη. Οι θεσμοί τους και η ιδεολογία τους αποτελούσαν κατάφωρη άρνηση των Ιστορικών κατακτήσεων του ευρωπαϊκού πολιτισμού και βάναυση προσβολή της αξίας του Ανθρώπου. Ηταν, δηλαδή, και οπισθοδρομικά και, ιδίως, απάνθρωπα.
***
Ηταν λοιπόν το «Οχι» η αντίσταση στη βία. Διότι «έξεστι βία την βίαν απωθείσθαι». ‘Η, αλλιώς, «πάσσαλος πασσάλω εκκρούεται». Και πάλιν ετέρα γραφή λέγει: «όψονται εις ον εξεκέντησαν». Ετσι η άρνηση έγινε αντίσταση και η αντίσταση αντι-βία και πόλεμος. «Alors c’est la guerre», απάντησε στο τελεσίγραφο, που του επέδωσε ο Ιταλός πρέσβης τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο τότε πρωθυπουργός Ι. Μεταξάς – μολονότι και αυτός με τη βία είχε επιβάλει και διατηρούσε, με αναγκαίο συνεργό τον βασιλέα Γεώργιο τον Β’, το δικτατορικό καθεστώς της «4ης Αυγούστου» που ήταν ιδεολογικά συγγενές με τον ιταλικό φασισμό. Πάντως το «Οχι» το είπε. Αυτό είναι ένα ιστορικό δεδομένο που έχει καταγραφεί ως θετικό του στοιχείο. Αλλωστε οποιαδήποτε διαφορετική πολιτική επιλογή, με το αιτιολογικό η το πρόσχημα της αποφυγής των δεινών του πολέμου -επιλογή η οποία θα απέληγε στην υποτέλεια της χώρας και στον εδαφικό ακρωτηριασμό της- θα κινδύνευε να ανατραπεί από την αγανακτισμένη ορμή του Ελληνικού Λαού, που είχε ήδη αυθόρμητα διαμορφώσει έντονη αντιστασιακή συνείδηση. Ακόμη περισσότερο: είχε διαισθητικά και οιονεί ενστικτωδώς συνδέσει την εθνική με την πολιτική ελευθερία: τη δεύτερη που την είχε στερηθεί και ήθελε να την ανακτήσει, αγωνιζόμενος για την πρώτη που κινδύνευε να τη χάσει. Ιδού μία διαλεκτική σημασία τού «Οχι».
***
Ο ιταλικός φασισμός -όπως επίσης και ο γερμανικός ναζισμός- αποτελούσε, ως σύστημα εξουσίας, κρατικών θεσμών, πολιτικής πράξης και ιδεολογίας, την απόλυτη άρνηση της αξίας του Ανθρώπου και των ιστορικών -κοινωνικών, πολιτικών, νομικών- κατακτήσεων των λαών και ιδίως των επιτευγμάτων του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Σ’ αυτήν ακριβώς την άρνηση αντέταξε τη δική του Αρνηση ο Ελληνικός Λαός με το «Οχι» της 28ης Οκτωβρίου 1940. Αρα αυτό το φραστικά διατυπωθέν ως «Οχι» είχε κατ’ ουσίαν θετικό περιεχόμενο· σήμαινε το αντίθετό του: ήταν εν πρώτοις άρνηση της εθνικής υποδούλωσης, αλλά διαλεκτικά ήταν θέση, δηλαδή «Ναι» υπέρ της εθνικής ανεξαρτησίας και της ακεραιότητας της χώρας.
Πέρα όμως από αυτή την πρωταρχικά εθνική διάσταση του ζητήματος, υπάρχει και η πολιτική όψη του. Διότι είναι βέβαιο ότι ενδεχόμενη υποχώρηση και υποταγή στις ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις της Ιταλίας θα είχε ως αναπόφευκτη συνέπεια την ένταξη της Ελλάδας στο ολοκληρωτικό καθεστώς που ίσχυε στα κράτη του Αξονα και έτεινε να κυριαρχήσει μόνιμα στην Ευρώπη. Σε σύγκριση δε με τούτο η δικτατορία του Μεταξά -σαφώς λιγότερο σκληρή και πιο εύθραυστη ελλείψει στηριγμάτων μαζικού κινήματος- θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί σαν απλοϊκή (naive) γελοιογραφική μικρογραφία του.
Το πολιτικό σύστημα του φασισμού και του ναζισμού ήταν και αυταρχικό και ολοκληρωτικό. Μολονότι τα χαρακτηριστικά στοιχεία των δύο καθεστώτων διαπλέκονται και συγχέονται εν πολλοίς, ωστόσο θα μπορούσε κανείς να πει, σχηματικά, ότι: αυταρχικό ήταν το σύστημα υπό την έννοια της ύπαρξης μιας ισχυρής εξουσίας, την οποία οι κυβερνώντες κατέλαβαν και πάντως ασκούν: α) χωρίς λαϊκή νομιμοποίηση, δηλαδή χωρίς να αναδεικνύονται κατά τακτά χρονικά διαστήματα -όχι εφάπαξ- μέσω ελεύθερων και γνήσιων εκλογών που να επιτρέπουν την αβίαστη έκφραση της λαϊκής θέλησης· β) χωρίς να δεσμεύονται από τεθειμένους σταθερούς νομικούς κανόνες, που να προβλέπουν και να ρυθμίζουν εκ των προτέρων τον τρόπο άσκησης της εξουσίας και τα όριά της· γ) χωρίς να υπόκεινται σε θεσμοποιημένους ελέγχους που να αποκλείουν ή να επανορθώνουν την ενδεχόμενη αυθαιρεσία τους· δ) χωρίς να περιορίζονται από θεσμικά αντίβαρα και ιδίως από τη λειτουργία ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, προστατευτικών των εξουσιαζομένων. Με δύο λόγια: το αυταρχικό κράτος είναι η άρνηση, το αντίθετο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, και κατ’ ουσίαν είναι, εκσυγχρονισμένο -ή «αναπαλαιωμένο»- το γνωστό ως «αστυνομικό κράτος», δηλαδή το αντίθετο του «κράτους δικαίου».
Ομως η κρατική βία εμφανίζεται καθολικότερη, πολυδιάστατη, μεθοδικότερη και αδυσώπητη στο ολοκληρωτικό κράτος, που χαρακτηρίζεται από τη μεγιστοποίηση όλων των στοιχείων του αυταρχικού κράτους, αλλά και, επιπλέον, είναι εμπλουτισμένο με πρόσθετα εξουσιαστικά στοιχεία που εντείνουν και ολοκληρώνουν την κρατική επιβολή. Το ολοκληρωτικό κράτος είναι η τελειοποίηση και η ολοκλήρωση του αυταρχισμού. Αρθρώνεται σε μία τεράστια συγκέντρωση αλλά και εξάπλωση της Εξουσίας, η οποία με τους κατασταλτικούς και τους ιδεολογικούς μηχανισμούς της κυριαρχεί κατά τρόπο απόλυτο στην όλη συγκεκριμένη κοινωνία. Η εντεύθεν μεγάλη ποσοτική διαφορά του σε σχέση με το αυταρχικό κράτος μεταβάλλεται σε ποιοτική. Η δε «ειδοποιός διαφορά» του νομίζω ότι έγκειται στην τάση του και στην ικανότητά του για ομογενοποίηση της κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα: πολιτικό, οικονομικό, πνευματικό, ηθικό, αισθητικό, και γενικότερα πολιτισμικό, ιδεολογικό κ.ο.κ. Είναι, δηλαδή, εξ ορισμού το αντίθετο της οποιασδήποτε πολλαπλότητας (ευρωελληνιστί: πλουραλισμού). Ενα αυταρχικό κράτος μπορεί να μην είναι ολοκληρωτικό. Ομως το ολοκληρωτικό κράτος είναι οπωσδήποτε αυταρχικό.
***
Εξαίροντας και τιμώντας το «Οχι» της 28ης Οκτωβρίου 1940, αυτής της Μεγάλης Ημέρας του σύγχρονου Ελληνισμού, δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε ένα γενικότερο μήνυμα που εκπέμπει. Πρόκειται για τη διαλεκτική σημασία της άρνησης υποταγής, ως κοινωνικής, πολιτικής και ηθικής συμπεριφοράς στον καθ’ ημέραν βίο. Πράγματι, στην καθημερινή ζωή λειτουργεί και παίζει σημαντικό ρόλο μία δυναμική των μικρών «όχι». Εστω και αν δεν περιβάλλονται με φωτοστέφανο δόξας, είναι πάντως μικρές αρνήσεις που -διαλεκτικά- λειτουργούν και αυτές θετικά, αλλά με ηπιότερες μορφές: ως αμφιβολία (που σωστά έχει λεχθεί ότι είναι «η αξιοπρέπεια του στοχασμού»), ως κριτική, ως διαφωνία, ως αντίρρηση, ως διαμαρτυρία, ως αμφισβήτηση.
***
Τα μικρά, τα καθημερινά «όχι» διαβρώνουν τις εξουσιαστικές σχέσεις και τις κατεστημένες συμβατικότητες και αναταράσσουν τις τελματωμένες νοοτροπίες των στενών οριζόντων. Ετσι τα μικρά «όχι» συμβάλλουν και αυτά στην υπέρβαση του παρόντος, δηλαδή στην ιστορική εξέλιξη, με προοπτική τη βαθμιαία απελευθέρωση και καταξίωση της ανθρώπινης προσωπικότητας.
***
Η Αρνηση, είτε ατομική είτε συλλογική, έναντι οποιουδήποτε -μεγάλου ή μικρού- αυταρχισμού και ολοκληρωτισμού συμβάλλει διαλεκτικά στον αυτοκαθορισμό, δηλαδή στην Ελευθερία του Ανθρώπου και επιβεβαιώνει την αξία του, αλλά και την ευθύνη του, ως υποκειμένου της Ιστορίας.
