Σχεδόν οι πάντες παραδέχονται ότι, εξαιτίας της άλογης δημογραφικής και τεχνολογικής ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών τους τελευταίους δύο αιώνες, ο πλανήτης μας κινδυνεύει να καταστεί αφιλόξενος για το ανθρώπινο είδος, τουλάχιστον με τη σημερινή βιολογική του μορφή. Ισως γι’ αυτό κάποιοι αφελείς μελλοντολόγοι, αλλά και αρκετοί υπεραισιόδοξοι επιστήμονες, έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους για την επιβίωση του είδους μας στη μετεξέλιξή μας σε… Cyborg. Τη μόνη εύλογη, όπως διατείνονται, «προοπτική» επιβίωσης σ’ έναν οικολογικά αφιλόξενο και κοινωνικά κατεστραμμένο πλανήτη.
Αυτή η τεχνολογική «λύση» ενισχύεται από τις εντυπωσιακές εξελίξεις που σημειώθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στη βιοπληροφορική, τη βιοκυβερνητική και κυρίως στη νευροτεχνολογία. Πολλές ερευνητικές ομάδες σε όλο τον κόσμο εργάζονται σήμερα πυρετωδώς για να υλοποιηθεί το πανάρχαιο όνειρο της ενσωμάτωσης τεχνητών μελών στο ανθρώπινο σώμα καθώς και της εμφύτευσης σε αυτό διάφορων μικρο- και νανο-μηχανών. Το όνειρο δηλαδή της δημιουργίας Cyborgs: υβριδίων ανθρώπου-μηχανής, που θα μπορούν όχι μόνο να αναπληρώνουν αλλά και να διευρύνουν τις φυσιολογικές σωματικές μας ικανότητες.

→Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, διαφορετικές τεχνοεπιστήμες συνεργάζονται στενά όχι μόνο για την κατασκευή νοημόνων μηχανών (τεχνητή νοημοσύνη) αλλά και για τη δημιουργία χιμαιρικών βιοκυβερνητικών πλασμάτων, των περιώνυμων Cyborgs. Ομως, ο δρόμος που οδηγεί στη μετεξέλιξη του Homo Sapiens σε Homo Cyborg, των «περιορισμένων» ανθρώπων τού χθες στα «ελεύθερα» βιοκυβερνητικά πλάσματα του αύριο, δεν είναι στρωμένος με τεχνολογικά ροδοπέταλα, ούτε άμοιρος προβλημάτων και κοινωνικών επιπλοκών

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Πριν από εξήντα πέντε χρόνια, το 1948, ο ιδιοφυής μαθηματικός Νόρμπερτ Βίνερ (Ν. Wiener) δημοσίευσε το περίφημο βιβλίο του «Κυβερνητική». Στις σελίδες αυτού του θεμελιώδους επιστημονικού συγγράμματος (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη) εκθέτει και κυρίως θεμελιώνει μαθηματικά τις προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση της Cybernetics. Μιας καινοφανούς, εκείνη την εποχή, πολυεπιστήμης η οποία, προγραμματικά, είχε επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στον «έλεγχο και την επικοινωνία στα ζώα και στις μηχανές», όπως δηλώνεται απερίφραστα και στον υπότιτλο του βιβλίου.

Τις επόμενες δεκαετίες η ανάπτυξη και κυρίως η τεχνολογική μετεξέλιξη των πρωτοποριακών ιδεών του Βίνερ θα οδηγήσει στη γένεση της Ρομποτικής και της Τεχνητής Νοημοσύνης. Χάρη σ’ αυτές τις δύο νέες πανίσχυρες τεχνοεπιστήμες, η ανθρωπότητα θα αρχίσει προοδευτικά να υλοποιεί τα πιο τρελά τεχνολογικά της όνειρα ή εφιάλτες (ανάλογα με τη σκοπιά από την οποία το βλέπει κανείς).

Πιο πρόσφατα, μάλιστα, από τη συνεργασία της πληροφορικής και της τεχνητής νοημοσύνης με τις επιστήμες του εγκεφάλου (νευροεπιστήμες) προέκυψε μια επιπλέον τεχνολογική δυνατότητα: η δημιουργία χιμαιρικών βιοκυβερνητικών πλασμάτων, των περίφημων «Cyborgs».

Ανθρωπος – Μηχανή: από τη συμβίωση στη σύντηξη

Ο νεολογισμός «Cyborgs» (συντετμημένη μορφή του cybernetic organisms) εισάγεται το 1960 από δύο Αμερικανούς επιστήμονες, τον Μάνφρεντ Κλάινς (Manfred Clynes) και τον Νέιθαν Κλάιν (Nathan Kline), για να περιγράψει την τεχνολογικά ανέφικτη, τότε, δυνατότητα κατασκευής υβριδίων ανθρώπου-μηχανής. Ηταν η εποχή των πρώτων διαστημικών αποστολών και οι εισηγητές του όρου, επηρεασμένοι από τον μεγάλο ενθουσιασμό της εποχής για τα διαπλανητικά ταξίδια, πρότειναν να δημιουργηθούν «διαστημικοί υπεράνθρωποι» που θα ήταν σε θέση να αντιμετωπίζουν τις αντίξοες συνθήκες του εξωγήινου περιβάλλοντος.

Με άλλα λόγια, πίστευαν ότι η επιτυχία των επανδρωμένων αποστολών στο Διάστημα εξαρτιόταν από τη δημιουργία «υβριδικών» ανθρώπινων πλασμάτων με υπερανθρώπινες ικανότητες, τις οποίες μόνο η ενσωμάτωση μηχανών στο ανθρώπινο σώμα θα μπορούσε να διασφαλίσει. Σταδιακά, το ενδιαφέρον για τους «βιοκυβερνητικούς διαστημανθρώπους» θα ατονήσει, ενώ το ενδιαφέρον για τη δημιουργία «υπερανθρώπων» ή «υπανθρώπων» Cyborgs καθόλου!

Οι κοινωνικές και ψυχολογικές συνέπειες της αλλόκοτης ιδέας της μόνιμης εμφύτευσης μηχανικών «μελών» ή μικροτσίπ στο ανθρώπινο σώμα, π.χ. η δυνατότητα άμεσης διασύνδεσης των βιολογικών με τους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους, διερευνώνται πρώτη φορά σε βάθος κατά τη δεκαετία του 1980 από κάποια διηγήματα επιστημονικής φαντασίας, οι συγγραφείς των οποίων αυτοπροσδιορίζονται ως «κυβερνοπάνκ». Ωστόσο, αυτά τα διεισδυτικά κείμενα των μεγάλων κυβερνοπάνκ συγγραφέων –W. Gibson, R. Rucker, L. Shepard, Β. Sterling– θα επηρεάσουν μια μάλλον περιορισμένη κατηγορία αναγνωστών: πολυάριθμα ροκ φρικιά και ελάχιστους «εναλλακτικούς» επιστήμονες της πληροφορικής. Πάντως, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, κάποιες εντυπωσιακές κινηματογραφικές ταινίες ανέλαβαν να μεταφέρουν στο ευρύ κοινό μια απλοϊκή και μάλλον εύπεπτη εκδοχή της κυβερνοπάνκ λογοτεχνίας και των εφιαλτικών κοινωνικών της προβλέψεων.

Ποιος δεν εντυπωσιάστηκε ακούγοντας τον πρωταγωνιστή της ταινίας «Johnny Mnemonic» να ισχυρίζεται ότι «Στον εγκέφαλό μου υπάρχουν αρχειοθετημένα εκατοντάδες παράνομα Megabytes», ή βλέποντάς τον να συνδέει μέσω ενός βύσματος το κινητό του τηλέφωνο με τον εγκέφαλό του για να «κατεβάσει» όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για την οδήγηση ελικοπτέρου.

Πέρα από τις χολιγουντιανές υπερβολές, τα τελευταία χρόνια έχουν πράγματι εμφανιστεί πολλά τεχνολογικά επιτεύγματα που προαναγγέλλουν την είσοδό μας στη νέα νευροτεχνολογική εποχή. Και μολονότι είναι λιγότερο εντυπωσιακά από τις προβλέψεις των κυβερνοπάνκ συγγραφέων, επιβεβαιώνουν τις εντυπωσιακές διαισθήσεις τους σχετικά με τις ριζικές ανατροπές που θα επιφέρει η γενικευμένη τεχνολογική σύντηξη των ανθρώπινων σωμάτων με τις υπολογιστικές μηχανές.

Ο K. Warwick είναι Sapiens ή Cyborg;

Σε αυτό το πλαίσιο υπεισέρχονται οι πρωτοποριακές έρευνες του Κέβιν Γουόργουικ (Kevin Warwick), διάσημου Βρετανού καθηγητή Βιοκυβερνητικής στο Πανεπιστήμιο Ρέντινγκ. Ο Γουόργουικ αποφάσισε να εφαρμόσει τις πιο αλλόκοτες επιστημονικές ιδέες στον ίδιο του τον εαυτό. Πράγματι, ήταν ο πρώτος άνθρωπος που εμφύτευσε, ήδη το 1998, ένα μικροτσίπ στο αριστερό του χέρι. Και κατόπιν, το 2002, για τις ανάγκες ενός άλλου πειράματος, συνέδεσε καμιά εκατοστή μικροηλεκτρόδια με τις νευρικές απολήξεις του ίδιου χεριού.

Επιπλέον, ήταν ο πρώτος ερευνητής-πειραματόζωο που συνέδεσε το νευρικό του σύστημα με έναν υπολογιστή ικανό να διοχετεύει στο Διαδίκτυο τη νευρική δραστηριότητά του (και το ίδιο έκανε και η γυναίκα του). Χάρη σ’ αυτήν την καινοφανή και εναλλακτική μέθοδο κατάφερνε να επικοινωνεί με τη σύζυγό του Ιρέν και να μετακινεί αντικείμενα που βρίσκονταν σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων. Κοντολογίς, μέσω της νευροτεχνολογίας κατάφερε να βιώνει ανοίκειες «ψηφιακές» εμπειρίες.

Υποβάλλοντας τον εαυτό του σε αυτά τα εκκεντρικά και μάλλον μαζοχιστικά πειράματα, ο Γουόργουικ έχει κερδίσει δικαίως από τα ΜΜΕ τον τίτλο του πρώτου «βιοκυβερνητικού ανθρώπινου πλάσματος». Και επιθυμώντας να επιβεβαιώσει αλλά και να διατηρήσει τον τίτλο του ως του πρώτου «Homo Cyborg», πειραματίζεται σήμερα με μια συσκευή που θα επιτρέπει την απευθείας μη λεκτική επικοινωνία ανάμεσα σε δύο ξεχωριστούς ανθρώπινους εγκεφάλους!

«Αν ήμασταν Cyborg, θα είχαμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα του κόσμου που μας περιβάλλει: θα άλλαζαν ριζικά τα εκπαιδευτικά και τα υγειονομικά μας συστήματα και όχι μόνο ο διαπροσωπικός τρόπος επικοινωνίας με τους άλλους». Ετσι περιέγραψε ο ίδιος σε μια συνέντευξη αυτή τη νέα γνωσιακή και επικοινωνιακή κατάσταση.

Και συνεχίζει: «Τι σημαίνει να είναι κανείς νυχτερίδα; Στο ερώτημα αυτό, που είχε τεθεί πριν από 40 χρόνια από τον φιλόσοφο Τόμας Νέιγκελ (Thomas Nagel) σε ένα διάσημο δοκίμιό του, το οποίο αποτελεί μια από τις σημαντικότερες παρεμβάσεις στη φιλοσοφία του νου, σήμερα ξέρω την απάντηση! Εχω βιώσει την αντίληψη μέσω υπερήχων. Και μολονότι τα μάτια μου ήταν καλυμμένα, χάρη στις ηλεκτρικές ώσεις που διέγειραν τον εγκέφαλό μου εντονότερα όσο περισσότερο πλησίαζα στα αντικείμενα που υπήρχαν μπροστά μου αλλά δεν τα έβλεπα, ήμουν σε θέση να κινούμαι και να υπολογίζω την απόσταση των αντικειμένων από εμένα».

Και καταλήγει με ένα πικρόχολο σχόλιο: «Μετά την επιτυχία του πρώτου πειράματος, πίστευα ότι πολλά άλλα ανάλογα πειράματα θα πραγματοποιούνταν. Αυτό δεν συνέβη: οι περισσότεροι επιστήμονες είναι εξαιρετικά συντηρητικοί».

Τίποτα δεν απέχει τόσο πολύ από την αλήθεια όσο αυτό το σνομπ συμπέρασμα του Βρετανού επιστήμονα, αφού σε όλα σχεδόν τα ερευνητικά κέντρα του κόσμου «τρέχουν» εκατοντάδες ερευνητικά προγράμματα εμβιομηχανικής. Και αξίζει να σημειωθεί ότι αυτές οι έρευνες στην εμβιομηχανική και τη νευροτεχνολογία είναι πάντοτε διεπιστημονικές. Σε αυτές συμμετέχουν απαραιτήτως ερευνητές από εντελώς διαφορετικά επιστημονικά πεδία: μηχανολόγοι, πληροφορικοί, βιολόγοι και νευροπιστήμονες.

Η αναγκαιότητα για διεπιστημονικές και διαεπιστημονικές προσεγγίσεις προκύπτει από τον πρωταρχικό στόχο αυτών των ερευνών: τη δημιουργία δηλαδή μιας επιφάνειας «διεπαφής» (interface) η οποία θα επιτρέπει την απρόσκοπτη επικοινωνία ενός βιολογικού οργανισμού με μια μηχανή, και ειδικότερα του εγκεφάλου με έναν ψηφιακό υπολογιστή.

Επιφάνειες διεπαφής ανάμεσα στο βιολογικό και το τεχνητό

Χάρη στη δημιουργία τέτοιων διεπαφών ανθρώπου – μηχανής, οι ερευνητές κατάφεραν να «μεταφράσουν» τα νευρικά σήματα που παράγονται από τους νευρώνες του εγκεφάλου σε ηλεκτρικά σήματα τα οποία μέσω ενός υπολογιστή μπορούν π.χ. να μετακινούν μηχανικούς βραχίονες ή μηχανικά πόδια.

Ενα διάσημο παράδειγμα επιτυχούς νευρολογικής πρόθεσης είναι το «Freehand System», που δημιουργήθηκε πριν από λίγα χρόνια και εγκρίθηκε επίσημα από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ. Αυτή η εκπληκτική συσκευή επιτρέπει τη μερική ανάκτηση της ικανότητας κίνησης των χεριών από τετραπληγικά άτομα, που είχαν απολέσει την ικανότητα να κινούν τα άνω και κάτω άκρα.

Σε προχωρημένο πειραματικό στάδιο βρίσκονται, όμως, και πολλά άλλα, ακόμη πιο τολμηρά, βιοκυβερνητικά συστήματα: είναι σε θέση να «ακούνε» επιλεκτικά τα νευρικά σήματα που παράγονται στο εσωτερικό του εγκεφάλου, επιτρέποντας έτσι σε παράλυτα άτομα να χειρίζονται, μέσω των εγκεφαλικών σημάτων, εξωτερικές συσκευές, όπως υπολογιστές, και μέσω των υπολογιστών να κινούν κατά βούληση μηχανικά άκρα.

Σε αυτό το πεδίο πρωτοποριακές είναι οι έρευνες του διάσημου Γερμανού νευροεπιστήμονα Νιλς Μπίρμπαουμερ (Niels Birbaumer), ο οποίος κατάφερε να δημιουργήσει μια συσκευή «μετάφρασης της σκέψης» που είναι σε θέση να μεταφράζει τη νευρωνική δραστηριότητα του εγκεφάλου σε κίνηση ενός μεταλλικού βραχίονα!

Μέχρι τώρα παρουσιάσαμε προσθετικές συσκευές «ανάγνωσης» ικανές να ανιχνεύουν και να αναμεταδίδουν ήδη υπαρκτές νευρικές πληροφορίες, χωρίς να μπορούν να παράγουν κανένα νέο νευρικό σήμα. Εχουν όμως κατασκευασθεί και προσθετικές συσκευές «εγγραφής».

Αυτές κάνουν ακριβώς το αντίθετο: μεταδίδουν πληροφορίες από το εξωτερικό περιβάλλον προς τον εγκέφαλο και έτσι μπορούν να διεγείρουν τα αισθητικά κέντρα παράγοντας αισθητηριακές αντιλήψεις. Τυπικό παράδειγμα είναι η εξελιγμένη κοχλιακή συσκευή που επιτρέπει την ανάκτηση της ακουστικής ικανότητας. Μια ανάλογη προσθετική συσκευή για την όραση μπορεί να μεταδίδει εικόνες καταγεγραμμένες από μια βιντεοκάμερα σε μια σειρά από ηλεκτρόδια τοποθετημένα στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού ενός ασθενούς. Οι εθελοντές που το δοκίμασαν κατάφεραν να διακρίνουν κάποια απλά σχήματα και τις διαφορές φωτεινότητας ανάμεσα σε διαφορετικά αντικείμενα!

Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι τέτοιες εξωτερικές προσθετικές συσκευές συνδέονται με τα περιφερειακά νεύρα, επομένως δεν μπορούν να βοηθήσουν όσους ασθενείς έχουν απολέσει, λόγω ασθένειας ή ατυχήματος, τις κεντρικές διασυνδέσεις ανάμεσα στα εγκεφαλικά κέντρα και τα περιφερειακά όργανα, π.χ. ακρωτηριασμένα μέλη.

Γι’ αυτό, ορισμένοι ερευνητές αποφάσισαν να προχωρήσουν σε ένα ακόμη πιο τολμηρό βήμα: να τοποθετήσουν τα κατάλληλα μικροτσίπ κατευθείαν πάνω στον εγκεφαλικό φλοιό, σε συγκεκριμένα και λίγο-πολύ γνωστά αισθητηριακά κέντρα. Ομως, τόσο η ασύλληπτη πολυπλοκότητα των εγκεφαλικών λειτουργιών όσο και η άγνοιά μας σχετικά με τον ακριβή εγκεφαλικό εντοπισμό αυτών των λειτουργιών εμποδίζει, για την ώρα, την επίτευξη αυτού του φιλόδοξου ερευνητικού προγράμματος.

Πάντως, αυτές οι βιοτεχνολογικές και βιοϊατρικές εξελίξεις δημιουργούν όχι μόνο μεγάλες προσδοκίες αλλά και πολλά δυσαπάντητα ηθικά και κοινωνικά ερωτήματα. Και όσο βαθαίνουν οι γνώσεις μας και οι τεχνολογικές μας δυνατότητες να παρεμβαίνουμε στη βιολογική μας ταυτότητα ή και να την μεταβάλλουμε, τόσο περισσότερο διατρέχουμε τον κίνδυνο να παραβιάσουμε τη λεπτή (αλλά υπαρκτή!) διαχωριστική γραμμή που χωρίζει τη γνώση από τη χειραγώγηση της ανθρώπινης φύσης.

Και όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο σχετικά με τις τελευταίες, ιδιαίτερα εντυπωσιακές, εφαρμογές της βιοϊατρικής προσθετικής, ο δρόμος που οδηγεί στη μετεξέλιξη του Homo Sapiens σε Homo Cyborg, δηλαδή η τεχνολογική υπέρβαση των περιορισμών ή των δυσλειτουργιών του ανθρώπινου σώματος, μπορεί κάλλιστα να καταλήξει τόσο στην ενανθρώπιση των μηχανών όσο και στην εκμηχάνιση του ανθρώπου.