Σωτήρης Χαλικιάς
«Παράδοση και Νεωτερικότητα στην Κίνα: το χρονικό μιας αναπάντητης πρόκλησης»
Ινδικτος, 2013 σελ. 588
Του Γιάννη Τσίρμπα
Από τα πρώτα πράγματα που έμαθε ο υπόλοιπος κόσμος για έναν μυστηριώδη λαό που κατοικούσε στα πέρατα της Γης ήταν η εντυπωσιακή μακροζωία του που, σύμφωνα με τον Στράβωνα, «ξεπερνούσε τα διακόσια χρόνια». Η υπερβολή αυτή, καταγεγραμμένη δύο χιλιετίες πριν, είναι χαρακτηριστική της διαχρονικής δυτικής προσέγγισης στα κινεζικά πράγματα.
Αυτήν ακριβώς την προσέγγιση μεταξύ Κίνας και Δύσης, με όλες τις υπερβολές και τους μύθους της, παρακολουθεί το βιβλίο του Σωτήρη Χαλικιά «Παράδοση και Νεωτερικότητα στην Κίνα» που εκδόθηκε πρόσφατα (Ινδικτος). Ο Χαλικιάς είναι από τους ελάχιστους Ελληνες μελετητές αρχαίων κινεζικών, ενώ έχει μεταφράσει στα ελληνικά τον κύριο κορμό της κομφουκιανής γραμματείας. Εχοντας εντρυφήσει στον σινικό πολιτισμό, μας παραδίδει μια συναρπαστική γεωπολιτική, πολιτισμική, ιστορική και κοινωνικοανθρωπολογική μελέτη που καλύπτει την περίοδο από τον «Πόλεμο του οπίου» το 1842 έως τα γεγονότα της πλατείας Τιεν Αν Μεν το 1989, με αναφορές μέχρι σήμερα.
Η εσωστρεφής και πνευματική Κίνα συνάντησε τον δυτικό κόσμο μέσα από αλλεπάλληλες στρατιωτικές ήττες στα μέσα του 19ου αιώνα. Τότε άρχισαν τα κινεζικά κείμενα να απομακρύνονται από τη θεώρηση της Κίνας ως του κέντρου του κόσμου και να περνούν στην αντιμετώπισή της ως μέρους του κόσμου. Στη συνάντησή της με την Κίνα, η Ευρώπη, εκτός από ανώτερο οπλισμό, κόμιζε τη νεωτερικότητα, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η ατομικότητα, ο διαλυτικός «ιός» για οποιαδήποτε παραδοσιακή κοινωνία, κατά τον Χαλικιά. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι στην κομφουκιανή Κίνα της εποχής η έννοια του ατόμου που αψηφά παραδοσιακούς ρόλους και συνάπτει ιδρυτική σχέση με την κοινωνία ήταν κυριολεκτικά αδιανόητη. Τότε ξεκινά, λοιπόν, η αδυσώπητη μάχη παράδοσης και νεωτερικότητας, η οποία συνεχίζεται αδιάκοπα μέχρι σήμερα, διαμορφώνοντας την ταυτότητα της Κίνας και τη σχέση της με τον κόσμο.
Οι πρώτες νεωτεριστικές εξελίξεις καταγράφηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού: δειλό άνοιγμα της οικονομίας, κεντρικός έλεγχος του στρατού, τοπικές εκλογές. Παράλληλα, η έντονη ξένη παρουσία και οι συνεχείς αποτυχημένοι πόλεμοι συνέβαλαν και στην ανάπτυξη της ιδέας του Εθνους (που επίσης δεν περιεχόταν στην παραδοσιακή σινική θεώρηση του κόσμου), ενώ ενίσχυσαν τις αντιδυναστικές τάσεις. Ετσι, η Κινεζική Αυτοκρατορία απαξιώθηκε στη συνείδηση λαού και ελίτ και έφτασε στην παρακμή της, για να αντικατασταθεί, το 1911, από την πρώτη «δημοκρατία», που διήρκεσε τέσσερις δεκαετίες.
Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από τη δεσπόζουσα θέση της Ιαπωνίας στη χώρα, γεγονός που συνέβαλε στην περαιτέρω άνοδο του εθνικισμού. Παράλληλα, η επικράτηση των Μπολσεβίκων στη γειτονική ΕΣΣΔ οδήγησε στην αύξηση της επιρροής των κομμουνιστικών ιδεών. Εθνικιστές και κομμουνιστές πορεύτηκαν αρχικά μαζί ενάντια στον ιαπωνικό ιμπεριαλισμό, αλλά από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 επιδόθηκαν σε έναν υπερεικοσαετή εμφύλιο πόλεμο με εκατομμύρια νεκρούς και πρόσφυγες. Κυρίαρχες φιγούρες της εποχής ο εθνικιστής Τσαγκ Καϊσέκ, ηγέτης του Κουομιτάγκ, και ο Μάο Τσε-Τουνγκ, ο οποίος μετά τη «μεγάλη πορεία» που έσωσε τους κομμουνιστές από τον αφανισμό το 1934-35, αναδείχτηκε ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης τους.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 νέα ιαπωνική εισβολή κατέληξε στην κατάληψη μέχρι και του Πεκίνου και οδήγησε σε μία από τις μεγαλύτερες «εξόδους» στην Ιστορία, με 95 εκατομμύρια πρόσφυγες. Οι εθνικιστές όμως, εντελώς αντίθετα στο λαϊκό αίσθημα, εξακολούθησαν να θεωρούν τους κομμουνιστές τους βασικούς εχθρούς, με αποτέλεσμα την αρχή της πτώσης τους, που οδήγησε στην επικράτηση του Κομμουνιστικού Κόμματος και στην ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, το 1949. Η μάχη παράδοσης και νεωτερικότητας συνεχίζεται αμείωτη και κατά την περίοδο της κομμουνιστικής διακυβέρνησης. Από τη σε βάθος ανάλυση του Χαλικιά, δύο είναι τα «εξέχοντα» επεισόδια σε αυτή την πορεία: Πρώτον, το κίνημα αμφισβήτησης που ξέσπασε όταν ο Μάο κάλεσε «εκατό λουλούδια να ανθίσουν», το 1957, χωρίς όμως να προβλέψει τον χείμαρρο κριτικής που θα ακολουθούσε τις μόλις πέντε εβδομάδες που διήρκεσε το κάλεσμα, πριν το ακυρώσει ο ίδιος ο «Μεγάλος Τιμονιέρης» και εξαπολύσει διώξεις χιλιάδων διανοούμενων. Μια δεκαετία αργότερα ακολούθησε η «Πολιτιστική Επανάσταση» που συντάραξε συθέμελα τη ζωή εκατοντάδων εκατομμυρίων Κινέζων και προσπάθησε, μεταξύ άλλων, να συντρίψει τη ραχοκοκαλιά της κινεζικής παράδοσης, δηλαδή την οικογένεια και την υιική ευσέβεια, μέσα από γενικευμένες φρικαλεότητες που έφτασαν τη χώρα στα πρόθυρα νέου εμφυλίου πολέμου.
Μετά τον θάνατο του Μάο, το 1976, και την επικράτηση του εσωκομματικού του αντιπάλου, Τεγκ Σιαοπίγκ, η κομφουκιανή παράδοση επέστρεψε, αυτή τη φορά ως αρωγός του εκσυγχρονισμού και του οικονομικού ανοίγματος και, ταυτόχρονα, ως ανάχωμα στον δημοκρατικό εκσυγχρονισμό. Βέβαια, το αίτημα για εκσυγχρονισμό και δημοκρατία δυτικού τύπου συνέχισε να είναι ζωντανό, ακόμα και εντός του Κόμματος, μέχρι τα γεγονότα της πλατείας Τιεν Αν Μεν, τα οποία σηματοδότησαν την επικράτηση του «νεο-αυταρχισμού» στα κινεζικά πράγματα μέχρι και σήμερα.
Ο νεο-αυταρχισμός φαίνεται να συμβιβάζει τελικά την πολυετή σύγκρουση παράδοσης και νεωτερικότητας στην Κίνα: ορίζεται ως η ανάγκη μιας αναμφισβήτητης πολιτικής και νομικής ευταξίας, στο όνομα, όμως, της ελευθερίας και της ατομικής ιδιοκτησίας. Εν τέλει, από μία, αναγκαστικά, δυτική άποψη των πραγμάτων, η Κίνα φαίνεται να συνεχίζει τις υπερβολές, αυτή τη φορά με έναν υπερβολικό συμψηφισμό.
