ΑΛΜΠΕΡ ΚΑΜΥ
«Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό»
Μυθιστόρημα. Μετάφραση: Νίκη Καρακίτσου-Dougé ― Μαρία Κασαμπαλόγλου-Roblin.
Πατάκης, 2013, σ. 85
Κυκλοφορεί 17 Νοεμβρίου
Του Ακη Παπαντώνη
«[...] αγαπώ υπερβολικά τη χώρα μου για να είμαι εθνικιστής» (σ. 16)
Ο Αλμπέρ Καμί ανοίγει το «Τέταρτο (και τελευταίο) γράμμα» του προς «έναν φίλο Γερμανό» με την εξής προμετωπίδα: «Ο άνθρωπος είναι φθαρτός. Πιθανόν. Αλλά ας αφανιστούμε προβάλλοντας αντίσταση∙ και αν η ανυπαρξία είναι το ριζικό μας, να αποδείξουμε τουλάχιστον ότι αυτό ήταν άδικο!» (Ομπερμαν, επιστολή 90 — σ. 67). Το ίδιο το βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει τέσσερις «επιστολές», ανοίγει με προμετωπίδα τα λόγια του Πασκάλ (Πιά): «Δεν δείχνουμε το μεγαλείο μας όταν βρισκόμαστε στο ένα άκρο, αλλά όταν αγγίζουμε συνάμα και τα δύο» (σ. 9). Οι δύο αυτές φράσεις περιγράφουν σε ικανό βαθμό το εγχείρημα του Γάλλου συγγραφέα (βραβείο Nobel 1957): να μιλήσει για τη βία ως ιστορικό ντοκουμέντο, ενώ μιλά κατά της βίας.
Η ναζιστική κατοχή της Γαλλίας ήταν γεγονός ήδη από τις αρχές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ετσι ο Καμί νιώθει την ανάγκη να επιχειρηματολογήσει ενάντια στην καταπίεση και τη βία, να εναντιωθεί στον παραλογισμό του πολέμου που αγνοεί την «ανθρώπινη κατάσταση». Οντας (από τότε ήδη) ένας στοχαστής που κινείται στο περιθώριο των βασικών φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής του, ο Καμί βρέθηκε μπροστά σε ένα δύσκολο γρίφο: πώς να υπερασπιστείς ηθικά την αποκήρυξη της κατοχής χωρίς επίκληση στη θρησκευτική ή υπαρξιστική ηθική; Ταυτόχρονα υπήρχε και ένας πιο απτός κίνδυνος, εκείνος της ναζιστικής αντίδρασης σε κάθε τέτοια προσπάθεια. Παρ' όλα αυτά ο Καμί, εκμεταλλευόμενος τη θέση του αρχισυντάκτη στην αντιστασιακή εφημερίδα «La Revue Noire» (αργότερα «Combat»), κατάφερε να δημοσιεύσει τις ανά χείρας τέσσερις ανοιχτές επιστολές το 1944 και ενώ οι Σύμμαχοι ακόμη μάχονταν με τις ναζιστικές δυνάμεις (ο όρος εδώ χρησιμοποιείται εσκεμμένα αντί του «γερμανικές δυνάμεις», ουσιαστικά καθ’ υπόδειξη του ίδιου του Καμί — βλ. πιο κάτω). Τα τέσσερα αυτά «Γράμματα σε έναν φίλο Γερμανό» (ονομάστηκαν και δημοσιεύτηκαν έτσι αργότερα) αποτελούν ένα impromptu επιστολικό κήρυγμα, δριμύτατα αντι-ναζιστικό και βαθιά ιδεαλιστικό — κυρίως όμως υφολογικά διακριτό ως προς τα προηγούμενα έργα του. Με δυσκολία μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τον ίδιο συγγραφέα πίσω από τον (διάσημο) «Ξένο» και τα τέσσερα αυτά «Γράμματα», αφού από τα τελευταία λείπει οποιουδήποτε είδους προσπάθεια από μέρους του Καμί να υποστηρίξει με βαθύτερους στοχασμούς τα όσα επικαλείται. Ενδύεται, δηλαδή, αποκλειστικά τον μανδύα του εμψυχωτή του έθνους.
Οπως μαθαίνουμε από το ενδιαφέρον προλογικό σημείωμα της ελληνικής έκδοσης (διά χειρός Αλμπέρ Καμί, εν έτει 1948): «Τα Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό δημοσιεύτηκαν στη Γαλλία μετά την Απελευθέρωση, σε μικρό αριθμό αντιτύπων, και έκτοτε δεν ξανατυπώθηκαν. Αντιτάχθηκα ανέκαθεν στην κυκλοφορία τους σε ξένες χώρες [...]. Αν έπρεπε πράγματι να γράψουμε για την ηττημένη Γερμανία, θα χρειαζόταν να υιοθετήσουμε μια γλώσσα κάπως διαφορετική. Ωστόσο, θα ήθελα να προλάβω μια παρεξήγηση. Οταν ο συγγραφέας αυτών των γραμμάτων λέει «εσείς», δεν εννοεί «εσείς οι Γερμανοί», αλλά «εσείς οι ναζί». Οταν λέει «εμείς», αυτό δεν σημαίνει πάντα «εμείς οι Γάλλοι», αλλά «εμείς οι ελεύθεροι Ευρωπαίοι». [...] Γι’ αυτό θα αισθανόμουν ντροπή σήμερα εάν άφηνα να πιστεύουν ότι ένας Γάλλος συγγραφέας μπορεί να είναι εχθρός ενός μόνον έθνους. Μισώ μόνο τους δημίους». Για τον Καμί —ο οποίος γεννήθηκε Νοέμβρη μήνα πριν από 100 χρόνια— μια τέτοια πράξη αντίστασης δεν ήταν αντανακλαστική πάντως.
Ηταν προϊόν περίσκεψης για τη θέση και τον ρόλο του ως Ευρωπαίου υπό την αφόρητη πίεση του ολοκληρωτισμού, καθώς στον γαλλοαλγερινό πόλεμο (που οδήγησε στην ανεξαρτητοποίηση της Αλγερίας [1954-1962]) ο διχασμένος Καμί προτίμησε (και κατηγορήθηκε για) τη σιωπή. Σε κάθε περίπτωση, στα τέσσερα «Γράμματά» του, οχυρώνεται πίσω από μια εναργή, αν και κάπως υπεραπλουστευμένη, θέση: οι ναζί δεν έχουν το δίκαιο με το μέρος τους, κυρίως επειδή η μοναδική αξία που υπερασπίζονται είναι η ισχύς των όπλων. Οι Γάλλοι, από την άλλη πλευρά, υποφέρουν καθώς είχαν πιστέψει στην αδιατάρακτη ειρήνη — άρα είναι a priori ηθικά δικαιωμένοι. Ο άνθρωπος λοιπόν, ο οποίος «μέσα στα βάθη του χειμώνα» ανακάλυψε μέσα του ένα «ανίκητο καλοκαίρι» [Return to Tipasa (1952)], υπενθυμίζει σε εχθρούς και φίλους, ένθεν κακείθεν, το ηθικό έρεισμα της αντίστασης στη βία. Ξεκινώντας με την παραδοχή ενός παράλογου κόσμου, ο οποίος επιτρέπει στη βία να του δίνει (ή να του αλλάζει) σχήμα, ο Καμί προτιμά να μιλήσει υπέρ της αποκήρυξής της. Ή με τα δικά του λόγια: «[...] κάθε αναγνώστης που θα θελήσει να διαβάσει τα Γράμματα σ’ έναν φίλο Γερμανό με αυτή την οπτική, δηλαδή ως ντοκουμέντο του αγώνα ενάντια στη βία, θα παραδεχτεί πως τώρα μπορώ να πω ότι δεν απαρνιέμαι ούτε μία λέξη τους».
