Του Αριστοτέλη Σαΐνη
«Οσο θα βλέπουν μάτια κι άνθρωποι αναπνέουν,
οι στίχοι αυτοί θα ζουν κι εσύ θα ζεις μαζί τους»
(Σέξπιρ «Σονέτο XVIII», Μτφρ. Στυλιανός Αλεξίου)
Αρχισα ανάποδα, «από τη θάλασσα, που σκίρτησε σαν το χοχλό που βράζει», διατρέχοντας τους σολωμικούς μουσικούς δεκαπεντασύλλαβους στην έκδοση-κόσμημα του θαλασσοδαρμένου «Κρητικού» (Κίχλη) που μόλις κυκλοφόρησε, με επίμετρο και σημειώσεις του Στυλιανού Αλεξίου, κύκνειο άσμα του λαμπρού αρχαιολόγου, ακάματου φιλόλογου, σπουδαίου πανεπιστημιακού δασκάλου, δόκιμου μεταφραστή και εσχάτως, όπως αποδείχτηκε, και αξιόλογου ποιητή.
Γεννημένος στο Ηράκλειο Κρήτης το 1921, με σπουδές Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (διδακτορικό), Παρισίων και Χαϊδελβέργης, ο Στυλιανός Αλεξίου ξεμάκρυνε από κοντά μας στις 12 Νοεμβρίου, πλήρης ημερών, σε ηλικία 92 ετών. Οικουμενικός λόγιος, πνευματικός άνθρωπος άλλης εποχής, ρίχνει με το έργο του «βαριά τη σκιά του» στον ελληνικό πολιτισμό, αφού οι επιστημονικές ερευνητικές και πνευματικές αναζητήσεις του αγκάλιασαν όλο το φάσμα του, από την αρχαιολογία, στην υστεροβυζαντινή γραμματεία και τη νεοελληνική λογοτεχνία.
Επιμελητής του επαναλειτουργούντος, από το 1950, Μουσείου Ηρακλείου, ανέσκαψε τους υστερομινωικούς τάφους Λιμένος Κνωσού (1951-1963), τους θολωτούς πρωτομινωικούς τάφους Λέντα (1958-1960) κ.ά. Το κλασικό εγχειρίδιό του για τον «Μινωικό Πολιτισμό» (1964) έχει μεταφραστεί και ανατυπωθεί στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Ωστόσο γρήγορα πέρασε από τα αρχαιολογικά ενδιαφέροντα για τον σύνθετο Μινωικό πολιτισμό στη συστηματική μελέτη του βίου, της λογοτεχνίας και του πολιτισμού της Αναγεννησιακής Κρήτης, και από τον μεσαιωνικό του «Ακρίτη» στην έκδοση του αποσπασματικού ποιητικού κόσμου του Σολωμού, κορυφαία εξελικτική έκφραση της ελληνικής γλώσσας, ώριμη στιγμή (ως ποιητική σύνθεση) γέννησης της νεοελληνικής ποίησης. Καρπός της ακάματης ερευνητικής και ερμηνευτικής περιδιάβασής του στους αιώνες πλήθος μελετών αλλά και μνημειώδεις —άψογες φιλολογικά— κριτικές εκδόσεις που κοσμούν τα ράφια των πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών και προωθούν τη φιλολογική έρευνα. Στο τέλος της μακράς διαδρομής ένα πανόραμα της «Ελληνικής λογοτεχνίας. Από τον Ομηρο στον εικοστό αιώνα» (Στιγμή 2010).
Δείγματα λογοτεχνικής γραφής είχε δώσει και ο ίδιος με την αριστουργηματική μετάφραση των «Σονέτων» του Σέξπιρ (1989) ή τις επιλογές από την παγκόσμια ποίηση (2004) και τα αποσπάσματα «Από την Οδύσσεια του Ομήρου» (2009). Σε ηλικία 91 ετών τυπώνει την πρώτη του ποιητική συλλογή. Οι «Στίχοι επιστροφής» (Στιγμή, 2012) αποτελούν «σημεία μιας μακράς πορείας» μέσα «στην άβυσσο του χρόνου», που δομούνται γύρω από στιγμές εκστατικής εμπειρίας (ενδεικτικοί και οι τίτλοι: «Στιγμές», «Αλλες στιγμές»), εμπειρίες θανάτου και εμπειρίες ζωής, όταν ο χρόνος σταματά («κι είναι αιωνιότητα το βράδυ» /… και δίχως νόημα τα ρολόγια»: «Ιούνιος στο Παρίσι») και το βίωμα διαστέλλεται («απέραντη η στιγμή – αν την προσέξεις»: «Στιγμή») γεφυρώνοντας εποχές και τόπους: «ήμουν ο άνθρωπος της Σαντορίνης, / που περπατά με ψάρια στα δύο χέρια, / πάνω από τα νησιά τα βυθισμένα» («Θολωτοί Τάφοι Λέντα»). Στο τελευταίο ποίημα της συλλογής το ποιητικό υποκείμενο στοχάζεται στην άκρη της θάλασσας: «Τη νύχτα αργά, στο ερημικό περπάτησε ακρωτήρι / και σκέψου πάλι, σιωπηλός τη μοίρα των κυμάτων: / πρώτα μικρό ανατρίχιασμα, μακριά, μες στο σκοτάδι / κι ύστερα ολόλευκη έπαρση και δύναμη και ορμή, / κι έπειτα λιγοστός αφρός στα βράχια αργά που σβήνει. […]», πριν τολμήσει να κλείσει τον κύκλο: «Τότε αποφάσισε και αργά προχώρησε και αφήσου:/ Λίγος αφρός, στη μουσική της νύχτας ένας ήχος» (από το ποίημα με τον τίτλο: «1939-1999»).
Ισως, λοιπόν, να μην είναι μόνο οι μεγάλες αφηγήσεις (από την ομηρική «Οδύσσεια» στον «Οδυσσέα» του Τζόις) που αρχίζουν «Παρά θιν’ αλός», με ηχητική υπόκρουση «τη μοίρα των κυμάτων». Ισως αυτό να συμβαίνει και με τα μεγάλα επιστημονικά και φιλολογικά έργα, έργα ζωής, σαν αυτό που ο Στυλιανός Αλεξίου λεπτομερώς σχεδίασε, επεξεργάστηκε ψηφίδα ψηφίδα, και πρόλαβε να ολοκληρώσει στο πέρασμα ενός αιώνα σχεδόν… Εργο που υπηρέτησε με συνέπεια, αυταπάρνηση, σεμνότητα, με όλη τη στάση ζωής και επιστημονικής συμπεριφοράς (προσήλωση και αγάπη για το αντικείμενό του) και με κάθε ικμάδα της δύναμής του μέχρι το τέλος (μόλις είχε τελειώσει τις διορθώσεις των τυπογραφικών δοκιμίων του «Κρητικού»), από την έδρα του καθηγητή ή το γραφείο του νεοελληνιστή, με τη σκαπάνη του αρχαιολόγου, τη γραφίδα του μελετητή ή την πένα του ποιητή. Το επιστημονικό αλλά και το ποιητικό έργο του Στυλιανού Αλεξίου, σήμερα πλέον ένα κλειστό οργανικό σύνολο, εκπορεύεται από την ίδια επιθυμία ανακάλυψης του κόσμου, στοχεύοντας προς μια ενότητα (και του χρόνου) με επίκεντρο πάντα τον άνθρωπο και «κάτι ακατάληπτο, σαν τη ζωή» («Ιερογλυφικά»). Οπως στο τέλος του σεξπιρικού σονέτου «XVIII» που μετέφρασε υποδειγματικά, είναι σίγουρο –και το ήξερε και ο ίδιος– ότι το έργο του θα διασωθεί κατακτώντας μια αιώνια συνέχεια στον «σκοτεινό Λαβύρινθο του χρόνου» («Αλχημιστές»).
