H συντελούμενη στις μέρες μας εμβιομηχανική επανάσταση ενέχει μια βαθύτατη ηθικο-πολιτική διάσταση και γεννά εύλογα ερωτήματα και ανησυχίες. Η σύγχρονη βιοηθική επιχειρεί να αναλύσει τις συνέπειες των νέων βιοτεχνολογικών και βιοϊατρικών πρακτικών και να αποτιμήσει τις ριζικές αλλαγές που αυτές επιφέρουν στον άνθρωπο: από τις ευρύτατες εφαρμογές της γενετικής μηχανικής μέχρι τις ασύλληπτες δυνατότητες της νευροτεχνολογίας.Ωστόσο, η έννοια «βιοηθική» υποδηλώνει δύο συμπληρωματικά αλλά ασύνδετα, για την ώρα, γνωστικά αντικείμενα: αφενός την «ηθική των βιοεπιστημών», δηλαδή την ηθική αξιολόγηση των επιτευγμάτων και κυρίως των εφαρμογών της εμβιομηχανικής και της νευροτεχνολογίας. Και αφετέρου τη «νευροβιολογία της ηθικής», την κατανόηση δηλαδή των βιολογικών παραγόντων που, μαζί με τις κοινωνικές συνθήκες, συνδιαμορφώνουν τις εκάστοτε ηθικές μας κρίσεις και γενικότερα την ηθική συμπεριφορά μας. Στη στήλη αυτή έχουμε κατ’ επανάληψη αναφερθεί στα κοινωνικοπολιτικά και κατά συνέπεια ηθικά προβλήματα που δημιουργούν στη ζωή των ανθρώπων οι εφαρμογές της βιοϊατρικής και των νέων βιοτεχνολογιών. Ζητήσαμε από τη Σταυρούλα Τσινόρεμα, ηθική φιλόσοφο και επιφανή Ελληνίδα βιοηθικό, να μας μιλήσει γι’ αυτά.

Η ανάγκη προστασίας της «αυτονομίας» στην εποχή της βιοεξουσίας

→Εργο της σύγχρονης Βιοηθικής είναι να προβάλλει αξιώσεις ώστε να προστατευτούν η ζωή και το περιβάλλον της, να διασφαλιστούν οι στοιχειώδεις όροι υγιούς και αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλους, να μην καταστεί εμπορεύσιμη η ανθρώπινη φύση, να μη γίνεται εργαλείο χειραγώγησης η ανθρώπινη προσωπικότητα, υποστηρίζει η γνωστή Ελληνίδα βιοηθικός Σταυρούλα Τσινόρεμα

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Η ανθρώπινη κλωνοποίηση, η γονιδιακή θεραπεία, η δημιουργία στο εργαστήριο ανθρώπινων εμβρύων για θεραπευτικούς ή πειραματικούς σκοπούς και, πιο πρόσφατα, η διείσδυση της νευροτεχνολογίας στο εσωτερικό του εγκεφάλου μας αποτελούν τα νέα εργαλεία άσκησης της βιοπολιτικής: της επιστημονικά εφικτής αλλά όχι πάντοτε ηθικά αποδεκτής ή κοινωνικά επιθυμητής πραγματικότητας.

Οι σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές και ηθικές ανακατατάξεις που επιφέρουν οι νέες βιοτεχνολογίες δεν φαίνονται για την ώρα ικανές να διαταράξουν την εφησυχασμένη και κομφορμιστική συνείδηση των μεταμοντέρνων κοινωνιών μας.

Στην εποχή του Διαδικτύου και των γενετικών τεστ, η προστασία των λεγόμενων «ευαίσθητων» προσωπικών δεδομένων, καθώς και του συναφούς δικαιώματος στην «ιδιωτική» ζωή και στην «ελεύθερη» ανάπτυξη κάθε ατόμου εξακολουθεί, υποτίθεται, να αποτελεί θεμελιώδες και αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα.

Ομως, παρά τις τυπικές διακηρύξεις, ο κοινωνικός έλεγχος των πρόσφατων τεχνο-επιστημονικών εξελίξεων επιβάλλει -σήμερα περισσότερο από ποτέ!- την ύπαρξη ενός νέου στιβαρού νομοθετικού πλαισίου που θα απαγορεύει ρητά στους εργοδότες, τις ασφαλιστικές εταιρείες αλλά και τις κρατικές υπηρεσίες (π.χ. την αστυνομία ή τη δικαστική εξουσία) να έχουν πρόσβαση σε οιαδήποτε προσωπική γενετική ή ιατρική πληροφορία χωρίς τη συναίνεση των ατόμων. Δυστυχώς, ένα τέτοιο κοινά αποδεκτό και αποτελεσματικό νομικό πλαίσιο δεν υφίσταται ακόμη σε καμία χώρα της Δύσης. γεγονός που ενισχύει τις πιο εφιαλτικές υποψίες για το μέλλον των ανθρώπινων ελευθεριών.

Αυτή η πεσιμιστική προοπτική, ωστόσο, δεν αποτελεί μονόδρομο. Μπορεί να αποτραπεί αν η κοινωνία υιοθετήσει μια νέα βιοηθική στάση, όπως υποστηρίζει στη συνέντευξη που ακολουθεί η φιλόσοφος Σ. Τσινόρεμα.

• Η Βιοηθική είναι ένας σχετικά νέος γνωστικός κλάδος. Πώς και γιατί προέκυψε η ανάγκη για μια ηθική αποτίμηση των εξελίξεων στις βιοεπιστήμες;

Η βιοηθική, ως διακριτό πεδίο προβληματισμού, μετράει ζωή μερικών δεκαετιών. Εχει να κάνει με την αντιμετώπιση ηθικών ερωτημάτων που προκύπτουν από την ανάπτυξη και την κοινωνική αξιοποίηση των σύγχρονων επιτευγμάτων στις βιοεπιστήμες και τη βιοτεχνολογία, τις επιπτώσεις αυτής της αξιοποίησης στην προσωπική και συλλογική ζωή και τη σχέση μας με το περιβάλλον.

Το έναυσμα το έδωσαν η ανάπτυξη των αναπαραγωγικών τεχνολογιών, κατά τη δεκαετία του 1960, που έκανε εφικτή την εξωσωματική γονιμοποίηση και την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, καθώς και οι εξελίξεις στις ιατρικές τεχνολογίες που συνδέονται με την παράταση του τέλους της ζωής, την αντικατάσταση οργάνων με τη μέθοδο των μεταμοσχεύσεων και τη συντήρηση ζωτικών οργάνων με νέες υποστηρικτικές θεραπείες.

Μια από τις ιστορικές καταβολές της βιοηθικής πρέπει να αναζητηθεί στη συζήτηση που άνοιξε με αφορμή τη δίκη των γιατρών στη Νυρεμβέργη το 1946-47 και κατέληξε στη διατύπωση των δέκα αρχών του «Κώδικα της Νυρεμβέργης». Τέθηκε τότε επιτακτικά το αίτημα να οριοθετηθεί ηθικά η πολιτική χρήση της επιστήμης, η οποία στη ναζιστική Γερμανία συνδέθηκε με αποτρόπαια ιατρικά πειράματα σε ανθρώπους, με την άσκηση βίας πάνω σε ανθρώπινα θύματα, πρακτικές που καταρρακώνουν την ηθική αξία της ζωής, την αξιοπρέπεια και την ακεραιότητα των προσώπων.

Η βιοηθική σκέψη εμπλουτίζει λοιπόν την παραδοσιακή ηθική προβληματική με νέες κοινωνικές διαστάσεις, στο πλαίσιο ενός αιτήματος για δημόσιο έλεγχο και λογοδοσία της επιστημονικής έρευνας.

• Ποια είναι τα βασικά πεδία εφαρμογής των βιοηθικών ερευνών και ποια τα αντικείμενα που διερευνώνται σήμερα περισσότερο;

Δύο είναι τα βασικά ερευνητικά πεδία της βιοηθικής, των οποίων αποτελεί μετεξέλιξη: η ιατρική ηθική και η περιβαλλοντική ηθική. Η κλινική βιοηθική εστιάζει σε ζητήματα που σχετίζονται με την κλινική πράξη, την ιατρική θεραπεία και διαγνωστική, καθώς και την πρόληψη ασθενειών. Ευαισθητοποιείται γύρω από την ηθική αρχή του σεβασμού των προσώπων, άρα και των ασθενών, αναδεικνύοντας τη σημασία της προσωπικής αυτονομίας και των δικαιωμάτων τους. Περιλαμβάνει επίσης ζητήματα ηθικής της βιοϊατρικής έρευνας, που αφορούν πρωτίστως τα όρια του πειραματισμού με ανθρώπινα υποκείμενα.

Κατά δεύτερο λόγο, η βιοηθική ενσωματώνει προβληματισμούς σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον, που απορρέουν από την ενισχυμένη ικανότητά μας να χειραγωγούμε την εξω-ανθρώπινη φύση μέσω της βιοτεχνολογίας. Υπάρχουν άραγε ηθικά όρια στη χειραγώγηση των φυσικών διαδικασιών (βιολογικών και οικολογικών) για την επίτευξη προσχεδιασμένων στόχων; Εδώ υπογραμμίζεται η συνέχεια της ανθρώπινης με μη ανθρώπινες μορφές ζωής και προβάλλεται η διεύρυνση της ηθικής μέριμνας και σε άλλα έμβια όντα εκτός από τον άνθρωπο, αλλά και σε αφηρημένα χαρακτηριστικά του φυσικού κόσμου, όπως η βιοποικιλότητα ή η κλιματική αλλαγή.

• Εγγενές χαρακτηριστικό της βιοηθικής είναι η διεπιστημονικότητα και ο πλουραλισμός των προσεγγίσεων. Αυτή η «πολυφωνία» εκδηλώνεται ενίοτε ως «κακοφωνία», δηλαδή ως μια άναρχη ποικιλία προσεγγίσεων, προοπτικών και στόχων. Ποιο είναι σήμερα το επιστημολογικό καθεστώς αυτού του γνωστικού πεδίου; Διαθέτει ένα ενιαίο ερευνητικό πρόγραμμα και μια σαφή επιστημολογικά μέθοδο;

Υστερα από μερικές δεκαετίες ζωής, η βιοηθική, από πολυσυλλεκτικό πεδίο εφαρμογής άλλων κλάδων, έχει μετεξελιχθεί σε διακριτό κλάδο με τη δική του προβληματοθεσία, η οποία προέκυψε από τη συνάντηση δύο παραδοσιακά διακριτών γνωστικών περιοχών, από το ένα μέρος, των βιοεπιστημών και, από το άλλο μέρος, της φιλοσοφίας, του δικαίου, των κοινωνικών επιστημών.

Αποτελεί όντως «πολυ-επιστημονικό πεδίο», του οποίου οι συντελεστές προέρχονται από πλειάδα θεωρητικών πεδίων: βιολόγοι, γιατροί, γενετιστές, περιβαλλοντολόγοι, κοινωνικοί επιστήμονες, νομικοί, θεολόγοι. Η ενοποιητική μεθοδολογία της όμως βρίσκεται στην ηθική θεωρία. Ακριβώς επειδή αποτελεί κανονιστική διερεύνηση του «δέοντος», η βιοηθική, ως ηθική των βιοεπιστημών αλλά και ως ηθική του βίου στην εποχή της βιοτεχνολογίας, ενοποιείται μεθοδολογικά στον καμβά της ηθικής φιλοσοφίας θεωρίας.

Ο κανονιστικός προβληματισμός της βιοηθικής καλείται να επεξεργασθεί μια κριτική θεώρηση της σχέσης επιστήμης και ηθικής σήμερα, από τη σκοπιά όχι απλώς μιας ηθικής της επιστήμης και της τεχνολογίας αλλά και μιας κοινωνικής και πολιτικής ηθικής.

• Σε μεγάλο βαθμό οι θεωρητικές αναζητήσεις αλλά και οι «πρακτικές» της βιοηθικής καθορίζονται από τις εξελίξεις στη βιοτεχνολογία και τη βιοϊατρική. Είναι θεμιτό και ενδεχομένως ηθικά επιβεβλημένο να συμβαίνει και το αντίθετο; Δηλαδή τα συμπεράσματα και οι συνέπειες της βιοηθικής οφείλουν να καθορίζουν ή, έστω, να οριοθετούν τις εξελίξεις και τις εφαρμογές των βιοεπιστημών;

Το δεύτερο απηχεί την ορθή σχέση μεταξύ της βιοηθικής και των βιοεπιστημών. Οι βιοεπιστήμες εξηγούν φαινόμενα, ενώ η βιοηθική αξιολογεί πράξεις. Είναι γεγονός ότι ηθικές έννοιες υπάρχουν μέσα στις επιστήμες, όπως και ηθικά προβλήματα προκύπτουν μέσα στην επιστημονική πρακτική. Ομως τα ηθικά προβλήματα δεν μπορούν να απαντηθούν επιστημονικά. Οση πρόοδο και να κάνουν οι επιστήμες, τα ερωτήματα της ηθικής δεν απαντώνται με εμπειρικές μεθόδους.

Η ηθική, και το θυγατρικό της πεδίο, η βιοηθική, δεν είναι εμπειρικές επιστήμες και τα συμπεράσματά τους δεν είναι συμπεράσματα από παρατηρήσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς ή παρατηρήσεις περί κοινωνικών συμβάσεων ή αποδεκτών κανόνων. Ο προβληματισμός της βιοηθικής είναι κριτικός και αξιολογικός.

Στην εποχή της βιοτεχνολογίας, η βιοηθική θέτει κρίσιμα αιτήματα γύρω από το τι οφείλουμε να σεβόμαστε στις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις μας, στη σχέση μας με τη φύση, με τις επόμενες γενιές, υπό το πρίσμα των προκλήσεων που προκύπτουν από τις νέες βιοεπιστημονικές εξελίξεις και τις εφαρμογές τους. Πρακτικές όπως η εμπορία ανθρωπίνων οργάνων, η εκμετάλλευση ευπαθών και κοινωνικά υστερημένων ομάδων, η απειλή απαξίωσης των γυναικών κατά τη χρήση των νέων αναπαραγωγικών τεχνολογιών, η παραβίαση του ιδιωτικού χώρου και της ατομικότητας των πολιτών, οι κίνδυνοι χειραγώγησης και εργαλειοποίησης του προσώπου μέσω πρακτικών που καθίστανται εφικτές από τα τεχνολογικά επιτεύγματα απειλούν να ανατρέψουν βασικούς όρους της κοινωνικής συμβίωσης και της ζωής σε μια δημοκρατική κοινωνία.

Στις απειλές αυτές η βιοηθική αντιπαραθέτει την αξίωση να προστατευτεί η ζωή, το περιβάλλον, να διασφαλιστούν οι στοιχειώδεις όροι υγιούς και αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλους. Με άλλα λόγια, να μην καταστεί εμπορεύσιμη η ανθρώπινη φύση, να μη γίνεται εργαλείο χειραγώγησης η ανθρώπινη προσωπικότητα.

• Ποια είναι η κατάσταση της βιοηθικής παιδείας και έρευνας στην Ελλάδα; Πόσο οι σχετικές έρευνες επηρεάζουν τους πολιτικούς και τους νομικούς που αποφασίζουν στον τόπο μας για τη σκοπιμότητα συγκεκριμένων εφαρμογών της βιοτεχνολογίας και της βιοϊατρικής;

Θίγετε ένα πολύ σημαντικό ζήτημα, που είναι εκείνο της παιδείας. Μεγάλη σημασία έχει η ευαισθητοποίηση των πολιτών, ενώ η επιστημονικά τεκμηριωμένη και υπεύθυνη ενημέρωση για τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις που ανοίγονται απαιτεί την κριτική ενεργοποίηση όλων μας, από τη σκοπιά μιας ηθικής της ευθύνης. Από άποψη πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, το μοναδικό οργανωμένο, μεταπτυχιακό, πρόγραμμα Βιοηθικής λειτουργεί στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, από το 2003.

Στο επίπεδο του πρώτου κύκλου σπουδών, υπάρχει έλλειμμα εκπαίδευσης σε όλα τα πανεπιστήμια της χώρας, με ελάχιστα μαθήματα βιοηθικής να διδάσκονται σποραδικά σε πανεπιστημιακά προγράμματα. Κραυγαλέα είναι τα ελλείμματα της εκπαίδευσης στη βιοηθική των φοιτητών στις Σχολές των Επιστημών Υγείας.

Θα ήθελα επίσης να υπογραμμίσω πως η βιοηθική δεν είναι μόνον μια προσωπική ηθική, αλλά περιλαμβάνει μια δημόσια, κοινωνική ηθική, η οποία θίγει ζητήματα που αφορούν τη ζωή στη δημοκρατική κοινωνία. Απευθύνεται στους θεσμούς, εγκαλεί τους δημόσιους φορείς. Χρειάζεται να ευαισθητοποιηθεί το κράτος κατά την άσκηση των δημόσιων πολιτικών για την έρευνα, τις πολιτικές υγείας και του περιβάλλοντος, την ιατρική και περιβαλλοντική εκπαίδευση. Στον τομέα αυτό επιβάλλεται να γίνουν ακόμη πολλά.

• Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ένα απαιτητικό βιβλίο με τίτλο «Θέματα βιοηθικής». Μια ανθολογία κειμένων την οποία επιμεληθήκατε εσείς και ο Κίτσος Λούης. Ποιες αναγκαιότητες –παιδαγωγικές, κοινωνικές– ικανοποιεί αυτό το αξιόλογο εκδοτικό εγχείρημα και σε ποιο αναγνωστικό κοινό απευθύνεται;

Ο τόμος «Θέματα Βιοηθικής» αποτελεί καρπό της διεπιστημονικής συνεργασίας και έρευνας που έχει πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Βιοηθική» στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Στόχος του είναι η εμβάθυνση του προβληματισμού της βιοηθικής σε βασικούς τομείς της θεματολογίας της, μεταξύ άλλων σε ζητήματα που αφορούν τις ιστορικές της καταβολές, τα θεωρητικά θεμέλιά της, καίρια πρακτικά ζητήματα γύρω από την αρχή και το τέλος της ζωής, τη σχέση της βιοηθικής με το βιοδίκαιο, τις κοινωνικές διαστάσεις της, καθώς και ηθικά ζητήματα που βρίσκονται στη διεπιφάνεια των βιοεπιστημών, της κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Εξετάζονται επίσης ανθρωπολογικά ζητήματα που αφορούν σύγχρονες βιοεξελικτικές αφηγήσεις περί (βιο)ηθικής.

Ο τόμος δεν απευθύνεται μόνο σε ειδικούς, αλλά πρωτίστως σε όλους εκείνους που επιθυμούν να διευρύνουν την ηθική κατανόησή τους για τις ραγδαίες βιοεπιστημονικές εξελίξεις και τις κοινωνικές συνιστώσες τους. Προσπαθεί να ανταποκριθεί στο ζωτικής σημασίας αίτημα για δημόσια κατανόηση των επιτευγμάτων των επιστημών και τεχνολογιών της ζωής, και να συμβάλει, με υπεύθυνο τρόπο, στην κριτική αποτίμηση των όρων, των κριτηρίων και των ορίων των αποφάσεων για την ανάπτυξη και την κοινωνική αξιοποίησή τους.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Ποια είναι

Η Σταυρούλα Τσινόρεμα είναι καθηγήτρια Σύγχρονης και Νεότερης Φιλοσοφίας και Βιοηθικής στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι κάτοχος πτυχίου Φιλοσοφίας από το Φιλοσοφικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μεταπτυχιακού Διπλώματος (M.Α.) στην Ηθική και Κοινωνική Φιλοσοφία από το Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Exeter και Διδακτορικού Διπλώματος στην Ηθική Φιλοσοφία από το ίδιο πανεπιστήμιο.

Διδάσκει ηθική φιλοσοφία, βιοηθική, φιλοσοφία της γλώσσας, φιλοσοφία του νου, επιστημολογία. Το ερευνητικό έργο της επικεντρώνεται σήμερα στην ηθική των επιστημών καθώς και στα επιστημολογικά και μεθοδολογικά προβλήματα της βιοηθικής. Είναι διευθύντρια του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Βιοηθική» του Πανεπιστημίου Κρήτης και του Εργαστηρίου Βιοηθικής στο ίδιο πανεπιστήμιο.

Είναι μέλος της Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, της Επιτροπής για τη Βιοηθική και την Ηθική των Επιστημών, της Fédération Internationale des Sociétés de Philosophie, της Εθνικής Επιτροπής Δεοντολογίας για τις Κλινικές Μελέτες και της Επιτροπής Δεοντολογίας της Ερευνας του Πανεπιστημίου Κρήτης.