Ναι, η ατίθαση καλλονή που έγινε δημοτικό τραγούδι, μπορεί να ’ταν και λησταρχίνα. Ο Βασίλης Τζανακάρης και ο Βαγγέλης Κούτας, όμως, στα βιβλία τους που μόλις κυκλοφόρησαν, επικεντρώνονται στους πιο διάσημους -και σίγουρους- εκπροσώπους της τάξης των ληστών εν Ελλάδι. Τον Φώτο Γιαγκούλα και τους αδελφούς Ρεντζαίους, αντίστοιχα
Της Νόρας Ράλλη
Στην Αμερική, τους κάνουν ινδάλματα και, μετά τον θάνατό τους, ταινίες του Χόλιγουντ. Μπόνι και Κλάιντ, Τζον Ντίλιντζερ, από τους πλέον δημοφιλείς καταζητούμενους γκάνγκστερ, με τραγικό τέλος όλοι τους, και με εξαιρετική «μεταθανάτια» μεταφορά των «κατορθωμάτων» τους στη μεγάλη οθόνη.
Στην Ελλάδα, ακόμη και σήμερα, υπάρχουν αντίστοιχα παραδείγματα. Κάποια πρόσφατα (όπως οι αδελφοί Παλαιοκώστα, που, πέραν της ληστρικής, είναι γνωστοί και για τη «φιλολαϊκή» τους δράση) και κάποια παλαιότερα, που ίσως να υστερούν της χολιγουντιανής δυναμικής σε λάμψη, όχι όμως σε δόξα. Δύο νέα βιβλία έρχονται να πλουτίσουν τη σχετική βιβλιογραφία με τις ληστρικές δραστηριότητες στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα, αν και δεν λείπουν οι σχετικές, συχνά εκτενείς, επιστημονικές αναφορές, ούτε το θέμα έχει αγνοηθεί από τη λαϊκή λογοτεχνία του καιρού τους, αλλά και την πιο πρόσφατη: «Φώτης Γιαγκούλας: Ο απέθαντος και άλλες ληστρικές ιστορίες» του Βασίλη Τζανακάρη και «Αετοί και Λύκοι» του Βαγγέλη Κούτα.
Ο Τζανακάρης στο βιβλίο του προτάσσει, αντί προλόγου, ένα μικρό κείμενο του Απόστολου Δούρβαρη, δημοσιευμένο στο περιοδικό «Γιατί» (τχ. 138, 12ος 1986), όπου επιχειρείται μια πρώτη καταγραφή των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων που σηματοδότησαν τη λαϊκή λογοτεχνία την περίοδο 1890–1940. Εκεί καταγράφονται και τα πρώτα βιβλία (που κυκλοφορούν ως εικονογραφημένα φυλλάδια) με θέμα τους ληστές των βουνών και το κάμπου, όπως το «Οι διάσημοι λησταί» (1893) και το ογκωδέστατο «Ιστορία των ληστών», που κυκλοφόρησε σε δύο τόμους (το 1903 και το 1910), βιβλία που αποτελούν το έναυσμα για την ανάπτυξη της ληστρικής φιλολογίας. Από τα κείμενα αυτά παρελαύνουν όλοι οι γνωστοί και λιγότερο γνωστοί άνδρες και γυναίκες, λήσταρχοι και λησταρχίνες: από τον λήσταρχο Νταβέλη, τους Ρεντζαίους και τον Φώτη Γιαγκούλα, μέχρι τη Μαρία Πενταγιώτισσα (που η λαϊκή παράδοση τη θέλει λησταρχίνα), την Καπετάνισσα Βασιλική, τη Μαρία τη Μυλωνού κ.ά. Από τα κείμενα αυτά δεν λείπει η ρομαντική διάθεση για τους ληστές (παρόλο που οι ωμότητές τους καταδικάζονται), καθώς και η κριτική, περιπαικτική και σατιρική διάθεση απέναντι στο επίσημο κράτος και τα όργανά του, όπως η χωροφυλακή. Διόλου τυχαίο το γεγονός ότι και οι δύο δικτατορίες Πάγκαλου και Μεταξά απαγόρευσαν την κυκλοφορία σχετικών βιβλίων και προχώρησαν σε κατάσχεση των κυκλοφορούντων αντιτύπων.
Ο λήσταρχος Φώτης, γνωστός ως Φώτος ή Φώτης Γιαγκούλας, γεννήθηκε στο χωριό Μεταξά, κοντά στα Σέρβια Κοζάνης. Ξεκινά τη δράση του με ένα «έγκλημα τιμής», καθώς κατεβαίνει στην Αθήνα και φονεύει έναν υπομοίραρχο που είχε βιάσει μια ξαδέλφη του. Στη συνέχεια «βγαίνει στο κλαρί», επικηρύσσεται το 1920 και σκοτώνεται σε συμπλοκή με τα καταδιωκτικά αποσπάσματα. Εδρασε κυρίως στην περιοχή του Ολύμπου, με φόνους, ληστείες και απαγωγές να καταγράφονται στο ενεργητικό του, ενώ για ένα μικρό διάστημα διέμεινε στην Αθήνα, όπου ανέπτυξε σχέση με κυρία της αριστοκρατίας, φυσικά. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου ο Β. Τζανακάρης εξιστορεί συνοπτικά τη δράση και τον θάνατο των αδελφών Ρεντζαίων (Γιάννης και Θύμιος Ρέτζος) στην Ηπειρο, όπως και των δύο ξαδέλφων Τάκη και Κώστα Κουμπή στη Θεσσαλία, ενώ θίγεται και ο τερματισμός της ληστοκρατίας επί κυβερνήσεως Βενιζέλου στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Το βιβλίο συνεχίζει με αναφορές στη βιογραφική ληστογραφία (υπό τύπο απομνημονευμάτων, ημερολογίων, σημειωματαρίων κ.λπ.), ενώ κοσμείται και από πλούσιο επιπλέον υλικό: φωτογραφίες των ληστών, των τοποθεσιών που έδρασαν, αποσπάσματα εφημερίδων, στίχους δημοτικών τραγουδιών, πρακτικά συνεδριάσεων κυβερνητικών επιτροπών και πολλά άλλα.
Από ληστές, φύλακες του νόμου
Το βιβλίο του Βαγγέλη Κούτα «Αετοί και λύκοι» είναι μια μυθιστορηματική αυτή τη φορά βιογραφία των Ρεντζαίων, των αδελφών Γιάννη και Θύμιου Ρέτζου, με καταγωγή από το –τουρκοκρατούμενο τότε- Ανώγι της Ηπείρου, οι οποίοι έγιναν γνωστοί για την εγκληματική τους δράση, αλλά και για τη διαπλοκή τους με την πολιτική και οικονομική εξουσία, αποκτώντας το προσωνύμιο οι «Βασιλείς της Ηπείρου». Αναγκάστηκαν να βγουν στην παρανομία αρχές του 20ού αιώνα, όταν σκότωσαν τους επίσης ληστές, δολοφόνους του πατέρα τους Κώστα. Εδρασαν στην Ηπειρο την ίδια περίπου εποχή με τον Γιαγκούλα, καταφέρνοντας πλήθος ληστειών, απαγωγών, αλλά και πληρωμένων δολοφονιών.
Με αξιοθαύμαστη ευκολία επωφελήθηκαν των «υψηλών» διασυνδέσεών τους και κατάφεραν να ενταχθούν στην καλή κοινωνία των Ιωαννίνων ως αξιωματικοί της χωροφυλακής! Ομως η επιχείρησή τους το 1926 εναντίον της χρηματαποστολής της Εθνικής Τράπεζας με λεία 15 εκατ. δραχμές και τον θλιβερό απολογισμό των 8 νεκρών συνοδών της αποστολής τούς μετέτρεψε σε «κόκκινο πανί» και την εξόντωσή τους σε θέμα τιμής για την ελληνική πολιτεία. Ο εντοπισμός και η σύλληψή τους υπήρξε άλλη μία καινοτομία της εποχής. Οι ελληνικές αρχές συνεργάστηκαν με τις ρουμανικές και τις βουλγαρικές για να φτάσουν στα ίχνη τους. Οι Ρεντζαίοι βρέθηκαν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα στην Κέρκυρα και μαζί τους θα κλείσει ένα τεράστιο κεφάλαιο στην εγκληματική ζωή της Ελλάδας.
INFO: Και τα δύο βιβλία μόλις κυκλοφόρησαν από τις εκδ. Μεταίχμιο, από τις οποίες κυκλοφορούν και τα τελευταία βιβλία του Β. Τζανακάρη «Δακρυσμένη Μικρασία 1919-1922», «Στο όνομα της προσφυγιάς», «Εις Θάνατον!» και «Κόκκινος Σουλτάνος». Βιβλία του Β. Κούτα κυκλοφορούν από τις εκδ. Ψυχογιός («Χωρίς παραλήπτη», «Μια χαραμάδα φως») και Ενάλιος («Στο λυκόφως της πόλης», «Οι μυρωδιές της ζωής»).
