Αποτελεί το σημαντικότερο αποτύπωμα της οθωμανικής περιόδου στην Αθήνα και δικαίως το υπουργείο Πολιτισμού ετοίμασε πρόγραμμα αποκατάστασης του μνημείου, σε συνδυασμό με τον γειτονικό πύργο των Αέρηδων. Είναι η αποστομωτική απάντηση στους θερμοκέφαλους Τούρκους αξιωματούχους, που κατά καιρούς ζητούν να γίνει τζαμί η Αγία Σοφία στην Πόλη!
«Αρχίζουν σύντομα τα έργα αποκατάστασης του τεμένους που κατασκευάστηκε με αφορμή την άφιξη στην Αθήνα του Μωάμεθ του Πορθητή
Της Χαράς Τζαναβάρα
Το Φετιχιέ τζαμί βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της Ρωμαϊκής Αγοράς, σε έναν αρχαιολογικό χώρο όπου συνυπάρχουν δείγματα από όλους τους πολιτισμούς που άνθησαν στην Αθήνα. Το πρώτο κτίριο χρονολογείται από το 1456, αλλά αυτό που σώζεται σήμερα κατασκευάστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα (1668-70). Τα τελευταία χρόνια η αρχαιολογική σκαπάνη έχει πιστοποιήσει ότι στη θέση τους προϋπήρχε τρίκλιτη βασιλική εκκλησία, που είχε χτιστεί κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Πρόκειται για τον ναό Παναγιάς Σωτήρας, ο οποίος για ένα διάστημα αποτέλεσε τη μητρόπολη της πόλης, όπως αναφέρει ο ακαδημαϊκός και καθηγητής της αρχιτεκτονικής, Σόλωνας Κυδωνιάτης, στο έργο του «Αι Αθήναι. Παρελθόν και μέλλον».
Αναφέρεται και ως «τζαμί του Πορθητή», αφού το αρχικό κτίριο είχε κατασκευαστεί με αφορμή την άφιξη στην Αθήνα του Μωάμεθ του Πορθητή (1458), ο οποίος είχε εξασφαλίσει σημαντικά προνόμια στους κατοίκους και στις χριστιανικές αρχές, με αντάλλαγμα την καταβολή υψηλών φόρων. Το σπουδαιότερο, όμως, είναι ότι υπέγραψε ένα φιρμάνι με το οποίο έβαζε τέλος στη λεηλασία των μνημείων της αρχαιότητας. Ο ελληνικός πληθυσμός, πάντως, προτιμούσε να το αναφέρει ως «τζαμί του Σταροπάζαρου», γιατί βρισκόταν μέσα στην αγορά των δημητριακών και με αυτή την ονομασία καταγράφεται από διάσημους ξένους περιηγητές, που είχαν περάσει από τη χώρα μας πριν από την απελευθέρωσή της από τον τουρκικό ζυγό.
Η οθωμανική κυριαρχία στην Αθήνα διήρκεσε από το 1956 ώς το 1821, με μια μικρή διακοπή από τον Σεπτέμβριο του 1687 ώς τον Μάρτιο του 1688, που μεσολάβησε η βενετική κατοχή, η οποία τερματίστηκε λόγω επιδημίας πανούκλας, σύμφωνα με τον Δ. Καμπούρογλου («Αι Παλαιαί Αθήναι»). Στα τέλη του 18ου αιώνα κατασκευάστηκε το τείχος του Χασεκή, πάνω στα χνάρια του Θεμιστόκλειου, για να προστατεύσει την πόλη από τις επιδρομές Αλβανών που ζούσαν στην Αττική. Ακόμη και οι ξένοι το είχαν χαρακτηρίσει «μανδρότοιχο». Δεν είναι τυχαίο ότι διασώθηκαν ελάχιστα τμήματά του, καθώς τα περισσότερα είχαν χρησιμοποιηθεί για την ανοικοδόμηση της Αθήνας, μετά την ανάδειξή της ως πρωτεύουσας του νεότερου ελληνικού κράτους.
Το τείχος οριοθετούσε την πόλη, η οποία τότε είχε λιγότερους από 10.000 κατοίκους και ήταν χωρισμένη σε οκτώ «πλατώματα», κάτι αντίστοιχο με τις σημερινές συνοικίες, με σπουδαιότερο αυτό της Πλάκας. Ηταν χωρισμένη σε τέσσερις τάξεις, με βάση την καταγωγή και κυρίως την οικονομική επιφάνεια των μελών της. Από τους άρχοντες, στους οποίους συγκαταλέγονταν 12-14 οικογένειες, προέρχονταν οι δημογέροντες. Την τριπλή εξουσία των Τούρκων στον χριστιανικό πληθυσμό ασκούσε ο βοεβόδας (εισπράκτορας των φόρων), ο σερδάρης (ο αρχηγός των γενίτσαρων) και ο κατής, που είχε την ευθύνη των δικαστηρίων. Οι Τούρκοι με τις οικογένειές τους ζούσαν μέσα στον χώρο της Ακρόπολης, όπου είχαν κατασκευάσει και τζαμί, το οποίο ήταν το πρώτο που κατεδαφίστηκε μετά την απελευθέρωση της πόλης.
Το 1860 είχε γίνει η πρώτη ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων, που περιλάμβανε τη Στοά του Αττάλου, την Αρχαία και τη Ρωμαϊκή Αγορά. Οι απαλλοτριώσεις όμως είχαν σκοντάψει στην από τότε συνήθη έλλειψη κονδυλίων και ολοκληρώθηκαν το 1950. Είχαν θεσπιστεί όμως ειδικές διατάξεις που προέβλεπαν μόνον την προσωρινή οικοδόμηση, για να προστατευθούν οι αρχαιότητες και να διαφυλαχθεί η μοναδική θέα προς την Ακρόπολη. Οι αρχαιολάτρες πρόλαβαν πάντως και πέτυχαν την κατεδάφιση του ναΐσκου του προφήτη Ηλία στο Σταροπάζαρο.
Δεν έχει διασωθεί το όνομα του αρχιτέκτονα που σχεδίασε το Φετιχιέ τζαμί. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα καλαίσθητο κτίριο, που αποτελείται από τετράγωνη αίθουσα και «ρεβάκ», ένα είδος προστώου που απαντάται και σε αρχαίους ελληνικούς ναούς. Το τελευταίο κοσμείται από πέντε τόξα, που στηρίζονται σε πεσσούς και λιτούς κίονες.
Στο εσωτερικό του τζαμιού, και συγκεκριμένα στο κέντρο της ανατολικής πλευράς, υπάρχει μια μικρή κόγχη, το μιχράμπ, προσανατολισμένη προς την πλευρά της Μέκκας. Στο κέντρο της αίθουσας κυριαρχούν τέσσερις κίονες επί των οποίων εδράζονται τα ισάριθμα τόξα που στηρίζουν τον κεντρικό τρούλο. Τα τέσσερα τεταρτοσφαίρια ακουμπούν στους περιμετρικούς τοίχους, ενώ στις τέσσερις γωνίες του κτίσματος είχαν κατασκευαστεί μικρότεροι τρούλοι.
Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, το τζαμί έγινε στρατιωτική φυλακή και το 1824 παραχωρήθηκε στη Φιλόμουσο Εταιρεία για τις ανάγκες του σχολείου της, που λειτουργούσε με βάση τις αρχές της αλληλοδιδακτικής. Στο τέλος του 19ου αιώνα μετατράπηκε σε αλευραποθήκη και κατασκευάστηκε μια ακαλαίσθητη προσθήκη για τις ανάγκες του κλιβάνου του στρατιωτικού αρτοποιείου. Το 1935 ξεκίνησαν οι εργασίες ανάταξης του τζαμιού, με ευθύνη του μηχανικού, αρχαιολόγου και ακαδημαϊκού Αναστάσιου Ορλάνδου (1887-1979), που είχε καθοριστικό ρόλο στις αναστηλώσεις στην Ακρόπολη και τους γύρω χώρους. Ως το 2004 στέγασε αρχαιότητες, ενώ ήδη είχαν διαπιστωθεί σοβαρές καταστροφές σε τοίχους και δάπεδα. Οι υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού εκπόνησαν μελέτες και σύντομα θα ξεκινήσουν τα έργα αποκατάστασης του κτιρίου, που προβλέπεται να λειτουργήσει ως μνημείο.
1. Επιρροές από την Αγία Σοφία
Το Φετιχιέ τζαμί, που διέθετε και μιναρέ, θεωρείται το παλαιότερο δείγμα του αρχιτεκτονικού τύπου «quartefoil», στο οποίο ανήκει το περίφημο «Μπλε» τζαμί της Κωνσταντινούπολης. Και τα δύο έχουν σαφείς επιρροές από τον ναό της Αγίας Σοφίας.
2. Ο τεκές που κατεδαφίστηκε
Απέναντι από το Φετιχιέ τζαμί λειτουργούσε τεκές, στον οποίο μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους λειτούργησε η εκκλησία των Καθολικών. Κατεδαφίστηκε το 1910.
3. Τα τζαμιά της Αθήνας
Στο όρια της ιστορικής πόλης λειτουργούσαν άλλα έξι τζαμιά, από τα οποία διασώζεται μόνο αυτό του Τζισδαράκη, στο Μοναστηράκι. Το Γενί τζαμί (Βουλής και Νικοδήμου), το Κιουτσούκ τζαμί (οδός Πανός), το τζαμί στις Κολώνες (Αδριανού και Φλέσσα), το Σοφτά τζαμί (Πανδρόσου και Καπνικαρέας) και το τζαμί στο Κάστρο στην Ακρόπολη, κατεδαφίστηκαν τον 19ο αιώνα.
