Σε συνθήκες μεγάλης οικονομικής ύφεσης και συνεπώς κοινωνικής αποδιάρθρωσης, μετά τις πρώτες αυθόρμητες αντιδράσεις οργής και άγχους, οι περισσότεροι άνθρωποι υποκύπτουν στο ψυχοδιαβρωτικό συναίσθημα ανημποριάς, που συνήθως περιγράφεται ως κατάθλιψη, και ορισμένοι από αυτούς -συνήθως οι πιο απελπισμένοι και ευαίσθητοι- οδηγούνται στην αυτοχειρία. Πώς εξηγείται η γενικευμένη πληθυσμιακή κατάθλιψη και η έξαρση των αυτοχειριών στην Ελλάδα, η οποία μέχρι πριν από λίγα χρόνια κατείχε μία από τις χαμηλότερες θέσεις στην παγκόσμια κατάταξη; Δεδομένης της αποκαρδιωτικής πολιτικοοικονομικής συγκυρίας, δεν είναι δευτερεύουσας σημασίας και διόλου περιττή πολυτέλεια η ανάγκη μας να κατανοήσουμε επιστημονικά όχι μόνο τα οικονομικά-πολιτικά αίτια της κρίσης, αλλά και πώς αυτή εσωτερικεύεται από τους εγκεφαλικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς των πολιτών της χώρας μας (αλλά και όλων των χωρών που βρίσκονται ή βρέθηκαν σε ανάλογες καταστάσεις).
Kαι ελπίζουμε στο σημερινό άρθρο να διαφωτίσουμε το πώς οι βαθύτεροι νευροψυχολογικοί μηχανισμοί, εφόσον χειραγωγηθούν κατάλληλα από τα ΜΜΕ, πυροδοτούν και συντηρούν τα παραλυτικά καταθλιπτικά συναισθήματα που δηλητηριάζουν τη ζωή μας ως ατόμων και ως πολιτών.

→Το κολύμπι στον σκοτεινό ωκεανό της κατάθλιψης είναι ένα εξαιρετικά επισφαλές εγχείρημα που, ενίοτε, οδηγεί στον πνιγμό του ανυποψίαστου κολυμβητή. Εκτός από το να κατανοήσουμε τους νευροψυχολογικούς μηχανισμούς της κατάθλιψης, είναι σήμερα εξίσου επιτακτική η ανάγκη να μάθουμε να αντιμετωπίζουμε με πολεμική διάθεση ό,τι επιχειρεί να μας καταθλίψει

→Πώς οι καταθλιπτικοί μηχανισμοί συμβάλλουν στη αύξηση των αυτοκτονιών;

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Ακρως σοκαριστικό και ανησυχητικό είναι το φαινόμενο της αύξησης των αυτοκτονιών από το 2010 μέχρι σήμερα στη χώρα μας, η οποία μέχρι πριν από πέντε μόλις χρόνια βρισκόταν στην τελευταία θέση στη λίστα των αυτοκτονιών στην Ευρώπη.

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ), οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν στη χώρα το 2012 κατά 26,5% σε σύγκριση με το 2011 και πάνω από 43% σε σύγκριση με το 2007!

Αναλύοντας τα στατιστικά δεδομένα της ΕΛΣΤΑΤ και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) η μη κυβερνητική οργάνωση «Κλίμακα» τεκμηρίωσε επαρκώς ότι πρόκειται για τη μεγαλύτερη αύξηση που έχει καταγραφεί στην Ελλάδα τα τελευταία 50 χρόνια, απ’ όταν δηλαδή ξεκίνησε η επίσημη καταγραφή των αυτοκτονιών στον τόπο μας. Και για να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος του προβλήματος θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν δύο επιπλέον στοιχεία: σε κάθε «επιτυχημένη» αυτοκτονία αντιστοιχούν περίπου 30 «ανεπιτυχείς» απόπειρες, καθώς και ότι ο πραγματικός αριθμός των αυτοκτονιών θα πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερος λόγω της συστηματικής συγκάλυψης της αιτίας θανάτου των αυτοχείρων από την οικογένειά τους.

Με άλλα λόγια, οφείλουμε να συμπεράνουμε πως ο συνδυασμός της τρέχουσας οικονομικής-κοινωνικής κρίσης με την παθητική αποδοχή της μνημονιακής πολιτικής εξοντώνει τους Ελληνες όχι μόνο οικονομικά αλλά και ψυχοσωματικά.

Η επιδημία της κατάθλιψης

Αν όμως η αυτοχειρία είναι η πιο ακραία και τραγική συνέπεια της μνημονιακής πολιτικής, τότε τι να πούμε για τη γενικευμένη και άκρως ψυχοδιαβρωτική κατάθλιψη που βλέπουμε καθημερινά γύρω μας;

Πολύ πρόσφατα μάλιστα δημοσιεύτηκαν εκτενείς επιστημονικές έρευνες που επιβεβαιώνουν ότι τα τελευταία χρόνια, ως συνέπεια της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες έχει αυξηθεί σημαντικά η κατανάλωση αντικαταθλιπτικών ουσιών.

Αραγε, η περιβόητη «επιδημία της κατάθλιψης» που, όλο και πιο συχνά στις μέρες μας, οδηγεί τα θύματά της σε απονενοημένες πράξεις, αποτελεί όντως την εκδήλωση μιας κοινωνικής παθολογίας ή μήπως είναι «απλώς μια διαφημιστική επινόηση» για την προώθηση αντικαταθλιπτικών φαρμακευτικών προϊόντων, όπως με περισσή ευκολία διατείνονται ορισμένοι κοινωνικοί ψυχολόγοι και ψυχοθεραπευτές;

Για παράδειγμα, οι περισσότεροι πολίτες της χώρας μας είναι απλώς τα θύματα της συστηματικής προπαγάνδας των ΜΜΕ και των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών ή μήπως η πρόσφατη καταθλιπτική-αυτοκαταστροφική συμπεριφορά που εκδηλώνουν προκύπτει από την εμφανή αδυναμία τους να αντιμετωπίσουν τη νέα κοινωνική απειλή, η οποία «απλώς» εσωτερικεύεται ως ψυχοσωματική διαταραχή; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι ούτε γραμμική ούτε και τόσο προφανής όσο φαίνεται.

Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι διεθνώς για την όλο και συχνότερη διάγνωση «καταθλιπτικών επεισοδίων», άρα και για τη μαζική κατανάλωση αντικαταθλιπτικών ουσιών, δεν ευθύνονται μόνο οι απάνθρωπες συνθήκες ζωής, αλλά και η ασαφώς προσδιορισμένη έννοια της και λειτουργία της «κατάθλιψης». Παρά την εγγενή ασάφειά της, αυτή η αφηρημένη διαγνωστική κατηγορία υιοθετείται δυστυχώς αλόγιστα και πολύ συχνά καταχρηστικά από κάποιους ειδικούς για να περιγράψουν τις πιο ετερογενείς ψυχικές διαταραχές.

Συνήθως οι ειδικοί (νευρολόγοι και ψυχίατροι), βασιζόμενοι αποκλειστικά στα συμπτώματα αυτής της διαταραχής, διακρίνουν ανάμεσα σε ήπια, μέτρια και σοβαρή ή μείζονα κατάθλιψη. Ποια είναι όμως τα τυπικά συμπτώματα της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής; Η έντονη και διαρκής κακή διάθεση, η δυσθυμία, η απώλεια ενδιαφέροντος για ό,τι πρότερα ήταν πηγή ευχαρίστησης, σοβαρά προβλήματα συγκέντρωσης και μνήμης, παραληρηματικές σκέψεις ή και ψευδαισθήσεις, επίμονες και συχνές παρορμήσεις αυτοκτονίας θεωρούνται μερικά από τα τυπικά ψυχολογικά συμπτώματα της σοβαρής κατάθλιψης.

Υπάρχουν βέβαια και εμφανή σωματικά συμπτώματα που, όταν συνδυάζονται με κάποια από τα παραπάνω ψυχολογικά συμπτώματα, ολοκληρώνουν την «τυπική» εικόνα του καταθλιπτικού: σοβαρά προβλήματα ύπνου, δραματική μείωση ή υπερβολική αύξηση της όρεξης και συνεπώς μεγάλες αυξομειώσεις του σωματικού βάρους σε μικρό χρονικό διάστημα, μια υπερβολική και επίμονη αίσθηση σωματικής εξάντλησης, ανωμαλίες του έμμηνου κύκλου στις γυναίκες, απώλεια κάθε ενδιαφέροντος για το σεξ κ.ά.

Οταν βραχυκυκλώνει ο εγκέφαλος

Σε αυτήν τη φαινομενολογία της κατάθλιψης ήρθαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες να προστεθούν και οι πιο σύνθετες νευροεπιστημονικές εξηγήσεις αυτής της τόσο ποικιλόμορφης διαταραχής. Κατά τους νευροεπιστήμονες, το κλειδί για την κατανόηση όλων των καταθλιπτικών διαταραχών βρίσκεται, σε τελευταία ανάλυση, στις λεπτές και ιδιαίτερα επισφαλείς ισορροπίες της εγκεφαλικής μηχανής του καταθλιπτικού. Μια ιδέα κάθε άλλο παρά πρωτότυπη, αφού είχε διατυπωθεί ρητά από τον Ιπποκράτη πριν από 2,5 χιλιάδες χρόνια.

Ο Ιπποκράτης πρώτος υποστήριξε ότι η μελαγχολία (η αρχαϊκή εκδοχή της νεωτερικής κατάθλιψης) είναι μια ψυχοσωματική νόσος που προκαλείται τόσο από ενδογενή όσο και από εξωγενή αίτια, τα οποία επιδρούν καταστροφικά στη λειτουργία του εγκεφάλου μας, με αποτέλεσμα να ανατρέπεται η φυσιολογική ισορροπία των τεσσάρων βασικών σωματικών χυμών. Στόχος της ιπποκρατικής θεραπευτικής αγωγής ήταν να αποκατασταθεί η διαταραγμένη χημική ισορροπία και για τον σκοπό αυτό υπήρχαν τα κατάλληλα ιάματα (π.χ. ριζική αλλαγή της διατροφής σε συνδυασμό με χορήγηση μανδραγόρα ή ελλέβορου). Το μόνο πρόβλημα με τις πρώιμες υλιστικές και ιδιοφυείς απόψεις του Ιπποκράτη και των μαθητών του ήταν η παντελής άγνοια της πραγματικής φύσης και του τρόπου δράσης της «μέλαινας χολής».

Το γεγονός ότι απαιτήθηκαν 2,5 χιλιετίες για να επιβεβαιωθούν οι πρωτοποριακές αντιλήψεις του Ιπποκράτη και να δοθεί μια σαφής νευροχημική εξήγηση του νευρολογικού υποστρώματος και της λειτουργίας της αινιγματικής «μαύρης χολής» μάς αποκαλύπτει πολλά για την πολυπλοκότητα αυτών των φαινομένων.

Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ερευνητικές κατακτήσεις της νευροεπιστήμης, το υπερβολικό άγχος, η μόνιμη μελαγχολική διάθεση και η καταστροφική κατάθλιψη είναι τα προϊόντα της διαταραχής της φυσιολογικής λειτουργίας του εγκεφάλου. Διαταραχή της εγκεφαλικής λειτουργίας η οποία μπορεί να οφείλεται σε κάποια νευρολογική βλάβη ή, εναλλακτικά, σε ανυπόφορες πιέσεις του περιβάλλοντος, είτε βέβαια σε έναν συνδυασμό «ενδογενών» και «εξωγενών» αιτιών.

Και στις τρεις περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι κοινό: να βραχυκυκλώνει το σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των πιο αρχαϊκών δομών του εγκεφάλου και των πιο πρόσφατων εξελικτικά δομών που βρίσκονται στον προμετωπιαίο φλοιό.

Πράγματι, χάρη κυρίως στο σημαντικό έργο της Ελεν Μέιμπεργκ (Helen Mayberg), της διάσημης Αμερικανίδας ψυχιάτρου που «αποστάτησε» από την παραδοσιακή ψυχιατρική για χάρη της σύγχρονης πειραματικής νευροεπιστήμης και ανακάλυψε ότι σε όλα τα σοβαρά καταθλιπτικά επεισόδια είναι πάντα υπερδραστήρια η πασίγνωστη πλέον (και όχι μόνο στους ειδικούς) «περιοχή 25».

Η συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού, όπως διαπιστώθηκε από τις μετέπειτα νευροανατομιικές μελέτες, βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο επικοινωνίας μεταξύ δύο διαφορετικών -από εξελικτική και λειτουργική άποψη- περιοχών του εγκεφάλου μας: του πιο πρόσφατου, εξελικτικά, προμετωπιαίου εγκεφαλικού φλοιού, που ρυθμίζει όλες τις ανώτερες νοητικές μας λειτουργίες, και ορισμένων δομών του «αρχαιότερου» μεταιχμιακού συστήματος, που βρίσκονται στο βάθος του εγκεφάλου και ρυθμίζουν κυρίως τις συναισθηματικές αντιδράσεις μας.

Κατά κάποιον τρόπο, η «περιοχή 25» στα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη μοιάζει με μια «παραβιασμένη πόρτα» που μένει διαρκώς ανοιχτή επιτρέποντας την ελεύθερη και ανεξέλεγκτη εισβολή όλων των αρνητικών αισθημάτων που τελικά κατακλύζουν σχεδόν κάθε σκέψη και συναίσθημα τής ή τού καταθλιπτικού.

Αρχίζουμε λοιπόν να κατανοούμε γιατί είναι σήμερα εξαιρετικά ανησυχητικό το φαινόμενο της όλο και συχνότερης διάγνωσης «καταθλιπτικών επεισοδίων», καθώς και της αυξημένης κατανάλωσης αντικαταθλιπτικών ουσιών που αυτή η διάγνωση συνεπάγεται. Το να αισθάνεται κανείς περιστασιακά «πεσμένος», κακοδιάθετος ή δυστυχής είναι εντελώς διαφορετικό από το να υποφέρει από ένα σοβαρό και επίμονο καταθλιπτικό σύνδρομο. Το να συγχέουμε αυτές τις δύο τόσο διαφορετικές εκδηλώσεις «κατάθλιψης» είναι σαν να συγκρίνουμε μια φθινοπωρινή βροχούλα με έναν καταστροφικό τυφώνα.

Παρ’ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια, η συνήθης «θεραπευτική» αγωγή για την αντιμετώπιση των παθολογικών συμπτωμάτων της κατάθλιψης είναι η χορήγηση αντικαταθλιπτικών φαρμακευτικών ουσιών, όπως το Prozac και το Zoloft που φαίνεται να δρουν ευεργετικά επειδή αυξάνουν τα επίπεδα συγκέντρωσης του νευροδιαβιβαστή σεροτονίνη στον εγκέφαλο.

Σε άλλες περιπτώσεις, θεωρείται πιο ενδεδειγμένη η χορήγηση ειδικών αγχολυτικών – όπως π.χ. το Βάλιουμ και το Xanax.

Εντούτοις, από πιο πρόσφατες έρευνες προέκυψε ότι έξι από τα συχνότερα συνταγογραφούμενα αντικαταθλιπτικά (το Prozac, το Paxil, το Zoloft, το Effexor, το Serzone και το Celexa) είναι όχι μόνο αναποτελεσματικά αλλά και επικίνδυνα, αφού τόσο η χρήση όσο και η διακοπή της χρήσης τους ενέχει σοβαρούς κινδύνους. Για την ώρα, μόνο ένας επιτυχής συνδυασμός στοχευμένης φαρμακευτικής και ειδικής ψυχοθεραπευτικής αγωγής (όπως π.χ. η γνωστική-συμπεριφοριστική θεραπεία) ενδέχεται να προσφέρουν μια πιο μόνιμη «λύση» στα δραματικά προβλήματα των καταθλιπτικών.

Από την κατάθλιψη στην αυτοκτονία

Τα φάρμακα αυτά δεν «θεραπεύουν» τα πραγματικά αίτια των καταθλιπτικών διαταραχών, αλλά, στην καλύτερη περίπτωση, καταστέλλουν πρόσκαιρα ορισμένα καταστροφικά τους συμπτώματα. Οπότε, η καλύτερη συμβουλή των ειδικών είναι: αν δεν είναι απολύτως απαραίτητο, πρέπει να μένουμε μακριά από τα αντικαταθλιπτικά!

Η αιτία αυτής της προειδοποίησης πρέπει, μεταξύ άλλων, να αναζητηθεί στο πολλαπλά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι μεγάλος αριθμός αυτοκτονιών συμβαίνουν κατά τον πρώτο μήνα μετά από τη διακοπή της λήψης αντικαταθλιπτικών. Από καιρό ήταν γνωστό ότι η μείζων καταθλιπτική διαταραχή συνοδεύεται από επίμονες σκέψεις αυτοκτονίας. Ωστόσο, αυτό το γεγονός δεν προδιαγράφει το μέλλον των καταθλιπτικών ασθενών: όλοι οι καταθλιπτικοί κάνουν συχνά σκέψεις αυτοκτονίας, ευτυχώς όμως μόνο ένας μικρός αριθμός από αυτούς υλοποιεί τα σχέδιά του!

Κάθε χρόνο, εκατομμύρια άτομα επιχειρούν σε όλο τον κόσμο να αφαιρέσουν τη ζωή τους, ευτυχώς οι περισσότεροι αποτυγχάνουν. Ομως, στις ΗΠΑ η αυτοκτονία βρίσκεται στην ενδέκατη θέση μεταξύ των παραγόντων που προκαλούν πρόωρο θάνατο. Αριθμός που τείνει να αυξάνει σημαντικά σε περιόδους οξύτατης κοινωνικής-οικονομικής κρίσης.

Σήμερα έχουν πληθύνει οι μελέτες που επιβεβαιώνουν ότι η οικογενειακή προδιάθεση είναι ένας από τους παράγοντες που οδηγούν ψυχικά διαταραγμένα άτομα στην επιλογή της πρόωρης αφαίρεσης της ζωής τους. Μια εκτενής έρευνα σε 4.262 θύματα αυτοκτονίας στη Δανία, που έγινε πριν από λίγα χρόνια από τον Πινγκ Κουίν (Ping Qin) και τους συνεργάτες του, έδειξε ότι το να έχει κανείς ένα προηγούμενο αυτοκτονίας στο στενό οικογενειακό του περιβάλλον αυξάνει κατά 2,5 φορές την πιθανότητα μελλοντικής αυτοκτονίας του συγκεκριμένου ατόμου.

Μια άλλη πρόσφατη, πολύ σημαντική ανακάλυψη πραγματοποιήθηκε το 2009 από τον ψυχίατρο Μπράντλεϊ Πίτερσον (Bradley Peterson) και τους συνεργάτες του στις ΗΠΑ. Οι ερευνητές αυτοί διαπίστωσαν, μέσω της μαγνητικής τομογραφίας, ότι 66 άτομα που προέρχονταν από οικογένειες που είχαν εκδηλώσει σοβαρά προβλήματα κατάθλιψης, παρουσίαζαν μια σαφή λέπτυνση (της τάξης του 28%) του εγκεφαλικού φλοιού του δεξιού ημισφαιρίου του εγκεφάλου τους. Πάνω από τα μισά παιδιά όσων πάσχουν από μείζονα κατάθλιψη παρουσιάζουν αυτήν τη χαρακτηριστική λέπτυνση στον φλοιό του δεξιού ημισφαιρίου.

Αυτή η σαφής ανατομικά λέπτυνση του εγκεφαλικού φλοιού εμφανίζεται ήδη από τον έκτο χρόνο της ζωής αυτών των ατόμων και ενδέχεται να αυξάνει την πιθανότητα να εκδηλώσουν αργότερα μείζονα καταθλιπτική συμπεριφορά. Και αυτό γιατί ο λεπτότερος εγκεφαλικός φλοιός εμποδίζει την ικανότητα των ατόμων αυτών να κατανοούν και να θυμούνται τα κοινωνικά και συναισθηματικά σήματα που δέχονται από τους άλλους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να αδυνατούν να συνάψουν φυσιολογικές ανθρώπινες σχέσεις με τους άλλους!

Πάντως, δεν είναι καθόλου σαφές αν αυτή η ψυχολογική αδυναμία οφείλεται σε γενετικά ή σε αμιγώς περιβαλλοντικά-ιστορικά αίτια, αν δηλαδή η νευροεγκεφαλική αδυναμία και η προδιάθεση για μείζονα κατάθλιψη αυτών των ατόμων είναι το αποτέλεσμα των γονιδίων τους ή των «αλλοιωμένων» ψυχολογικά σημάτων που, από τη γέννησή τους, δέχτηκαν από το οικογενειακό τους περιβάλλον.

Ομως, για τη σαφέστατη σύνδεση της κατάθλιψης με την αυτοκτονία θα μιλήσουμε εκτενέστερα στο επόμενο άρθρο μας.