Της Μικέλας Χαρτουλάρη
«Κόρη μου σ’ αγαπώ!»
Ενας 38χρονος πατέρας, ξεσπά απελπισμένος υποκύπτοντας στις πιέσεις της 17χρονης κόρης του, η οποία ανησυχεί για την παρατεταμένη μελαγχολία του και για την απόμακρη στάση που έχει διαδεχτεί την τρυφερή του φροντίδα.
Η ιστορία της ευτυχίας και της δυστυχίας τους γεννιέται στην Αγγλία κατά τις παραμονές της ελληνικής επανάστασης, και κυκλοφορεί σήμερα για πρώτη φορά στα ελληνικά, επαναφέροντας με λοξό τρόπο στο προσκήνιο έναν περίφημο κύκλο εμπνευσμένων και «καταραμένων» συγγραφέων. Πρόκειται για τη Ματίλντα (εκδ. Νεφέλη, σε λογοτεχνική μετάφραση της Ισμήνης Καπάνταη), που έγραψε η Μαίρη Σέλεϊ στα 23 της, το 1819-1820, δυο χρόνια έπειτα από τον Φρανκενστάιν και έχοντας χάσει στο μεταξύ δυο από τα παιδιά της.
Είναι μια νουβέλα διαποτισμένη με το πνεύμα του ρομαντισμού, η οποία όμως συλλαμβάνει και τον ριζοσπαστικό μεταρρυθμιστικό άνεμο που φυσά στον δυτικό κόσμο τον 19ο αιώνα, και διαθέτει στοιχεία κοινωνικής ανάλυσης ελκυστικά για τον σημερινό αναγνώστη. Πόσο μάλλον όταν αυτός έχει προβληματιστεί με τις αιμομικτικές επιδόσεις της ελληνικής οικογένειας, βλέποντας τη βραβευμένη στη Βενετία ταινία του Αλέξανδρου Αβρανά, Miss Violence…
Είναι χαρακτηριστικό το ότι πίσω από τους ρομαντικούς χαρακτήρες της Ματίλντα ξεπροβάλλουν τα φαντάσματα των οικείων της Σέλεϊ. Είναι συγγραφείς που σημάδεψαν την ιστορία της λογοτεχνίας όσο και την ιστορία των ιδεών όχι μονάχα με το έργο τους αλλά και με τα πάθη, και με την ελευθεροφροσύνη τους. Πρώτος ο πατέρας της, Ουίλιαμ Γκόντουιν, ο αντιεξουσιαστής φιλόσοφος και συγγραφέας της Ερευνας για την Πολιτική Δικαιοσύνη (1793). Αυτός δέσμευσε τα χειρόγραφά της προκειμένου να διευκρινιστεί με έναν πρόλογο ότι δεν συντελέστηκε η αιμομιξία μεταξύ των ηρώων με αποτέλεσμα η Ματίλντα να πρωτοεκδοθεί μόλις το 1951, εκατό χρόνια μετά τον θάνατο της συγγραφέως. Επειτα διακρίνουμε τον έρωτά της από τον οποίο αποξενώθηκε, τον ρομαντικό ποιητή και φίλο του λόρδου Βύρωνα, Πέρσι Σέλεϊ (που θα πεθάνει το 1822), ενώ αχνοφαίνεται και η πρώτη του γυναίκα, η πληγωμένη Χάριετ, που έπεσε να πνιγεί έγκυος στα 21 της. Στο βάθος και η μητέρα τής Σέλεϊ, η πρωτοπόρα φεμινίστρια Μαίρη Γούλστοουνκραφτ, συγγραφέας της Διεκδίκησης των γυναικείων δικαιωμάτων (1792), η οποία πέθανε στη γέννα.
Η πλοκή της νουβέλας είναι απλή, διότι εστιάζει στις ψυχολογικές μεταπτώσεις των πρωταγωνιστών, τις οποίες η Σέλεϊ προσεγγίζει φροϊδικά, 80 χρόνια πριν από τον Φρόιντ. Η ματιά της δεν είναι ηθικολογική αλλά κοινωνική. Η Ματίλντα της ξεκινά την εξομολόγησή της με ένα διεισδυτικό πορτρέτο του πατέρα της, ο οποίος ανήκε στη χρυσή νεολαία του Λονδίνου, όμως χάρη στον έρωτα απέβαλε την αλαζονεία και την υποκρισία της τάξης του. Η κοινωνικά κατώτερη γειτονοπούλα που έγινε γυναίκα του, με τη βαθιά κλασική της κουλτούρα, τη σοφία και την ανωτερότητα της σκέψης της, τον βοήθησε να ωριμάσει αλλά πέθανε φέρνοντας στη ζωή την κόρη του. Απαρηγόρητος ο πατέρας θα περιπλανηθεί για χρόνια στην Ανατολή όπου «οι άνθρωποι κινδυνεύουν ίσως σωματικά, δεν τιθασεύεται όμως το πνεύμα τους» ενώ η κόρη του θα μεγαλώνει στη Σκωτία, χωρίς στοργή αλλά κοντά στη φύση και με ποικίλα διαβάσματα «που αντικατέστησαν την ανθρώπινη επαφή».
Οταν εκείνος θα επανεμφανιστεί στα 16 της, θα αισθανθούν και οι δύο ότι βρήκαν την αδελφή ψυχή. Κι όταν εκείνος θα συνειδητοποιήσει ότι η φύση των αισθημάτων του έχει αλλάξει, θα προσπαθήσει μανιωδώς να τα καταπολεμήσει, έπειτα θα καταλήξει να της τα αποκαλύψει, και στο τέλος, απελπισμένος που πρόδωσε την εμπιστοσύνη της, θα φύγει να χαθεί. Η Ματίλντα θα τρέξει να τον σώσει παρά το ότι έχει νιώσει «σιχαμάρα, και φόβο», και τελικά θα γυρίσει την πλάτη της στην κοινωνία, ελπίζοντας στον θάνατο για να ξανασυναντήσει τον πατέρα της.
Το νοσηρό κλίμα της οικογενειακής βίας που αναδεικνύει ο Αβρανάς δεν υπάρχει εδώ, όπως δεν υπάρχει ούτε στην Αργώ του Εμπειρίκου, όπου ο ερωτευμένος πατέρας πυροβολεί τον εραστή της κόρης του την ώρα της συνουσίας, σκοτώνοντας έτσι κι εκείνην. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η Σέλεϊ δηλώνει προκαταβολικά πως τα γεγονότα που εξιστορεί δεν είναι «εγκλήματα». Η ερωτική εμμονή του πατέρα με την κόρη του είναι τελικά μια μεταφορά για τα πάθη άνευ ορίων, άνευ όρων. Ζώντας σε έναν κύκλο όπου ο ρομαντισμός εκφραζόταν ως κοινωνική αμφισβήτηση, η Μαίρη Σέλεϊ εξερεύνησε τι γεννά και τι τροφοδοτεί τα ακραία πάθη, πώς επηρεάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις και πώς επενεργούν στην κοινωνία, ποιος είναι ο ρόλος της κουλτούρας στη διαχείρισή τους, πώς η αγάπη μπορεί να προκαλέσει δυστυχία, πώς ο εγωισμός φωλιάζει στον πόνο, πώς η συνείδηση χειραφετείται.
Από εκεί και πέρα, ο σημερινός αναγνώστης θα μπορούσε να αναστοχαστεί τους δρόμους μέσα από τους οποίους μια στάση «άνευ ορίων, άνευ όρων» απελευθερώνει.
……………………………………………………………………………………………………………………………………
Ποιητές με ρόλο κοινωνικό
Η Ματίλντα συνομιλεί ευθέως με τον Δάντη (το κείμενο βρίθει από τσιτάτα της Θείας Κωμωδίας) και το όνομα της ηρωίδας παραπέμπει σε μια μορφή που εμφανίζεται στο Καθαρτήριο για να οδηγήσει τον Ποιητή προς την ανάκτηση της αθωότητας. Το σχετικό κάντο το είχε μεταφράσει ο Πέρσι Σέλεϊ, και η σύζυγός του με τη νουβέλα της τον χρησιμοποιεί ως πρότυπο προκειμένου να προκαλέσει έναν προβληματισμό για τον κοινωνικό ρόλο των ποιητών. Στη δικιά της ιστορία, ο μοναδικός άνθρωπος που μπορεί να σώσει την 20χρονη πλέον Ματίλντα από την αυτοκαταστροφική απελπισία της είναι ένας διάσημος ποιητής, με αξεπέραστη ομορφιά και μεγαλοφυΐα, δυστυχισμένος κι αυτός, ο οποίος εμφανίζεται στο τελευταίο μέρος της νουβέλας ως επίδοξος φίλος και παρηγορητής της. Η Μαίρη Σέλεϊ βρίσκει έτσι την ευκαιρία να υπογραμμίσει την εχθρότητα, τον φθόνο, την ιδιοτέλεια, την αγνωμοσύνη, την ασπλαχνία, τη μικροπρέπεια – λέξεις δικές της – που αντιμετωπίζουν οι ποιητές κι ας είναι εκείνοι που μπορούν να γιατρέψουν τις πληγές της κοινωνίας. Ο ποιητής της Σέλεϊ λέει χαρακτηριστικά: «Αν οι προσπάθειες αυτών που δεν λειτουργούν εγωιστικά και επιχειρούν να αντιληφθούν την αλήθεια των πραγμάτων, πρόκειται ν’ απελευθερώσουν ανθρώπους από το άχθος το οποίο σήμερα μας τσακίζει, αν τους γλιτώσουν έστω και από ένα μονάχα από τα μη δυνάμενα ν’ αφαιρεθούν βάσανα της ζωής, τότε ειλικρινά θα αγωνιστώ μ’ όλη μου την ψυχή για να βοηθήσω το έργο».
