Ηταν το πρώτο κτίριο με αρχιτεκτονικά στοιχεία από το Βυζάντιο, σε μια εποχή απόλυτης κυριαρχίας του νεοκλασικού ύφους. Υπογράφεται από τον παραγνωρισμένο Αριστοτέλη Ζάχο, τον πρώτο που έκανε τη στροφή στην ελληνική λαϊκή παράδοση, ανοίγοντας τον δρόμο για τον Δημήτρη Πικιώνη.
Στην εσωτερική του όψη ο αρχιτέκτονας κατάφερε να «παντρέψει» στοιχεία βυζαντινής και τουρκικής αρχιτεκτονικής γραφής
1. Ο Εγγονόπουλος και το σαλόνι
Στο περίφημο σαλόνι του αρχοντικού της Αγγελικής Χατζημιχάλη παρουσίασε για πρώτη φορά δημόσια τα ποιήματά του ο Νίκος Εγγονόπουλος
2. Ο κοσμοπολίτης και η επιστροφή στις ρίζες
Ο Αρ. Ζάχος δεν υπήρξε ποτέ κλασικός αρχιτέκτονας και το γραφείο ήταν χώρος ανταλλαγής ιδεών. Ηταν πάντα υπεράνω χρημάτων και αισθανόταν πολίτης του κόσμου, παρά τη σταθερή ένταξή του στο κίνημα «επιστροφή στις ρίζες», στο οποίο κυρίαρχο ρόλο διαδραμάτισε ο φωτισμένος ζωγράφος Φώτης Κόντογλου
3. Ενας αρχιτέκτονας χωρίς δίπλωμα!
Παρά τις πολύχρονες σπουδές του, ο Αρ. Ζάχος στράφηκε από νωρίς στην άσκηση του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα και δεν κατάφερε να πάρει το δίπλωμά του. Αυτό δεν τον εμπόδισε να γίνει μέλος του Τεχνικού Επιμελητηρίου και πρόεδρος του συλλόγου Αρχιτεκτόνων (1937). Το επικαλέστηκαν όμως όταν διεκδίκησε την έδρα της Μορφολογίας στο Πολυτεχνείο
Της Χαράς Τζαναβάρα
Το αρχοντικό της Αγγελικής Χατζημιχάλη αποτελεί ώς σήμερα το πιο χαρακτηριστικό δείγμα γραφής της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και του λεγόμενου αρχιτεκτονικού δημοτικισμού. Στην καρδιά της Πλάκας, σε ένα δρόμο που δικαίως φέρει το όνομα της πρώτης ιδιοκτήτριάς του, ανήκει στον Δήμο Αθηναίων και στεγάζει από το 1980 το Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης.
Η Αγγελική Χατζημιχάλη (1895-1965), κόρη του εκδότη της «Πρωίας» Αλέξιου Κολυβά, στράφηκε στη μελέτη του βυζαντινού πολιτισμού στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν ακόμη κυριαρχούσαν οι ιδέες του νεοκλασικισμού σε όλη την γκάμα του πολιτισμού. Με ρίζες από τη Σκύρο, γενέθλια γη της μητέρας της, ξεκίνησε την ενασχόλησή της με τη λαογραφία με μια μοναδική συλλογή βυζαντινών εικόνων που την ώθησε να αναλώσει ολόκληρη τη ζωή της στη συστηματική καταγραφή της τότε «δευτεροκλασάτης» λαϊκής τέχνης. Ηταν η πρώτη που μελέτησε τους Σαρακατσάνους, διερευνώντας τις ρίζες και κυρίως τον τρόπο ζωής τους, σε μια εποχή που η νομαδική ομάδα αντιμετωπιζόταν από τον πληθυσμό της Θεσσαλίας ως «ξενόφερτη» φυλή! Δεν δίστασε να ζήσει μεγάλα χρονικά διαστήματα στα τσελιγκάτα στον Κίσαβο, την Οθρυ, τον Σμόλικα και το Μιτσικέλι προκειμένου να συλλέξει υλικό για το μνημειώδες έργο της «Οι Σαρακατσάνοι». Δεν είναι τυχαίο ότι την ημέρα του θανάτου της οι βοσκοί έβγαλαν τα κουδούνια από τα κοπάδια τους, όπως επιτάσσει το σαρακατσάνικο έθιμο για τον αποχαιρετισμό κάποιου πρωτοτσέλιγκα…
Η απόφαση της Χατζημιχάλη να φτιάξει το αρχοντικό της στην Πλάκα οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια στην ανάθεση του σχεδιασμού στον ταλαντούχο αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο (1871-1939), με τον οποίο συνδέονταν με στενή φιλία. Γεννημένος στην Καστοριά και γόνος μεγάλης οικογένειας που κυριαρχούσε στην πιο δυναμική -λόγω της γούνας- πόλη της δυτικής Μακεδονίας, σπούδασε σε τρεις σημαντικές αρχιτεκτονικές σχολές της Γερμανίας, του Μονάχου, της Στουτγκάρδης και της Καρλσρούης. Η φυγή στο εξωτερικό ήταν τότε μονόδρομος, καθώς η αρχιτεκτονική σχολή του Πολυτεχνείου πρωτολειτούργησε μόλις το 1917.
Στη Γερμανία ο Αρ. Ζάχος ευτύχησε να έχει σημαντικούς δασκάλους, όπως οι μεγάλοι θεωρητικοί της αρχιτεκτονικής Φρίντριχ φον Τίερς και Καρλ Σάφερ, αλλά και τον φιλέλληνα Γιόζεφ Ντουρμ. Δούλεψε ως βοηθός δίπλα στον τελευταίο, όπως αναφέρει στα βιβλία της η Ελένη Φεσσά-Εμανουήλ, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών, που έχει μελετήσει συστηματικά την αρχιτεκτονική ιστορία του 20ού αιώνα. («Δώδεκα αρχιτέκτονες του Μεσοπόλεμου» και «Αριστοτέλης Ζάχος – Γ. Ντουρμ. Η αλληλογραφία ενός πρωτοπόρου αρχιτέκτονα με τον μέντορά του»). Συμμετείχε στον σχεδιασμό και την κατασκευή σημαντικών κτιρίων, όπως η Βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης και το γυμνάσιο του Φράιμπουργκ.
Το 1905 εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ελλάδα και ασχολήθηκε με τον πολεοδομικό σχεδιασμό της Θεσσαλονίκης. Αργότερα, μετά τη μεγάλη πυρκαγιά που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης, ανέλαβε την αποκατάσταση του ναού του πολιούχου της, Αγίου Δημητρίου, για την οποία τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Αλλωστε οι εκκλησίες (Βόλος, Σιάτιστα, Μακεδονία, Κόρινθος κ.α.) ήταν ο τομέας στον οποίο διακρίθηκε. Γλεντζές, πνευματώδης και λατρεμένος του γυναικείου φύλου, ο Αριστοτέλης Ζάχος έγινε δεκτός στα καλύτερα σαλόνια των Αθηνών, όπου γνώρισε την πνευματική αλλά και την οικονομική ελίτ των αρχών του 20ού αιώνα.
Το τριώροφο αρχοντικό της κορυφαίας λαογράφου ολοκληρώθηκε το 1927. Στην εσωτερική του όψη καταφέρνει να «παντρέψει» στοιχεία της βυζαντινής και της τουρκικής αρχιτεκτονικής γραφής, όπως τουλάχιστον είχε εκφραστεί σε κτίρια στη βόρεια Ελλάδα. Το παιχνίδι έχει στηθεί στους δύο ορόφους. Στον πρώτο κυριαρχούν τα τρίλοβα παράθυρα και οι φεγγίτες, ενώ στον δεύτερο το βλέμμα «κλέβουν» τα δύο καμπύλα «σαχνισιά», οι παιχνιδιάρικες εξοχές που έχουν μακρινή συγγένεια με τα χαγιάτια. Στο ίδιο επίπεδο και προς την πλευρά της αυλής υπάρχει σκεπαστή βεράντα με τρία ξύλινα τόξα.
Ιδιαίτερη αξία έχει η διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων. Χαρακτηρίζεται από τη λειτουργικότητα και με κατάλληλο… καμουφλάζ ακολουθεί τη διάταξη του μοντέρνου κινήματος, το οποίο κυριαρχούσε στην αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου και δεν άφηνε αδιάφορο τον γερμανοσπουδαγμένο Αρ. Ζάχο. Χαρακτηριστικό δείγμα των επιλογών του είναι ο προθάλαμος, που καταλαμβάνει μεγάλη έκταση στο ανεξάρτητο ισόγειο. Χάρη σε διακοσμητικές «πινελιές» πετυχαίνει να εξοστρακίσει τη… μοντερνιά, παραπέμποντας στο «δοξάτο» των αρχοντικών της βόρειας Ελλάδας.
Περίφημο ήταν το σαλόνι του αρχοντικού, στο οποίο κυριαρχούσαν τα ξυλόγλυπτα με βάση τα σχέδια της ιδιοκτήτριας που εμπνεύστηκε από λαϊκά σπίτια της βόρειας Ελλάδας. Τα περισσότερα δεν υπάρχουν πια στον χώρο. Δεσπόζει ώς σήμερα το περίτεχνο τζάκι, που δομείται με βάση τις αρχές των μαστόρων της Ηπείρου. Ηταν σημείο συνάντησης των σημαντικότερων πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Ανάμεσά τους ο Αγγελος και η Εύα Σικελιανού, που στο πρόσωπο της Αγγελικής Χατζημιχάλη βρήκαν τον πιο ένθερμο υποστηρικτή στην αναβίωση των Δελφικών Αγώνων.
