Η εξωστρέφεια του ελληνικού εκδοτικού χώρου επιβεβαιώθηκε μια ακόμα χρονιά μέσα από τις άφθονες, πολυσυλλεκτικές και αξιοσύστατες μεταφράσεις. Τα περισσότερα σημαντικά βιβλία που κυκλοφορούν στο εξωτερικό βρίσκονται ταχύτατα γυρισμένα στην ελληνική, ενδεικτικό του ενδιαφέροντος που δείχνει ο ημέτερος κύκλος του βιβλίου (εκδότες – ΜΜΕ – αναγνώστες) για το διεθνές αναγνωστικό μενού. Δίπλα στα τελευταία βιβλία των σημαντικότερων σύγχρονων συγγραφέων, όσων έχουν τιμηθεί με Νόμπελ ή αναφέρονται ως φαβορί για τις επόμενες απονομές, βρίσκουμε τους πρωτοεμφανιζόμενους που απέσπασαν βραβεία και διθυραμβικά σχόλια στις γλώσσες με πλούσια λογοτεχνική παράδοση. Ταυτόχρονα, δεν έλειψε η μέριμνα και η προοπτική το 2013 για να συμπληρωθούν οι βιβλιοθήκες αναφοράς, με μεταφράσεις κλασικών έργων που απουσίαζαν ώς τώρα από την ελληνική γλώσσα. Πολύ συχνά, βέβαια, αυτά τα βιβλία είχαν αναφορά στον ταραγμένο Μεσοπόλεμο, γεγονός που θα μπορούσε να αποδοθεί στην αναζήτηση κοινών τόπων με τη σημερινή οικονομική κρίση.

Ιάκωβος Ανυφαντάκης, Χρίστος Κυθρεώτης, Ακης Παπαντώνης

Ψηφιδωτό της ηπειρωτικής Ευρώπης

Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη

Η ηπειρωτική Ευρώπη παρουσίασε και φέτος πλούσια εκπροσώπηση στον εκδοτικό χώρο. Είχαμε νομπελίστες, πρώτες μεταφράσεις έργων που έλειπαν από την ελληνική γλώσσα αλλά και νεότατους, πολλά υποσχόμενους, συγγραφείς. Ανάμεσα στους τελευταίους ξεχώρισε ο Ιταλός Πάολο Ντι Πάολο με το χρονικό της μπερλουσκονικής Ιταλίας «Πού ήσασταν όλοι» (Ικαρος, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης). Η έκδοσή του στα ελληνικά δικαίωσε όσους τον θεωρούν μια από τις σημαντικότερες νέες λογοτεχνικές φωνές, παρά τα μόλις τριάντα χρόνια του. Από τη γειτονική Γαλλία, η Εστία κυκλοφόρησε ένα ακόμα βιβλίο του σπουδαίου Ζαν Ματέρν («Από μέλι και γάλα», μτφρ. Εύα Καραϊτίδη) που εξετάζει με τον δικό του τρόπο την εμπειρία της εξορίας -ηθελημένης ή υποχρεωτικής- στην οποία οδηγήθηκαν οι κάτοικοι της Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Από τις ήδη καταξιωμένες φωνές μέσα στο 2013 είχαμε την έκδοση του μυθιστορήματος «Το αγρίμι της καρδιάς» της Ρουμάνας γερμανόφωνης νομπελίστριας Χέρτα Μίλερ (Καστανιώτης, μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου). Δόθηκε, έτσι, η ευκαιρία στο ελληνικό κοινό να παρακολουθήσει ξανά τον σύγκορμο ποιητικό και αλληγορική γραφή συνταρακτικό λόγο της Μίλερ που είναι το θεμέλιο στο λογοτεχνικό της οικοδόμημα. Είκοσι ένα διηγήματα του, επίσης νομπελίστα, Πολωνοεβραίου Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίγκερ μετέφρασε ο Βασίλης Αμανατίδης («Ο φίλος του Κάφκα», Καστανιώτης). Τα διηγήματα του Σίγκερ αποκαλύπτουν έναν εξαιρετικό τεχνίτη της μικρής φόρμας αλλά και έναν βαθύ μελετητή της ανθρώπινης φύσης την οποία παραδίδει γυμνή στον αναγνώστη.

Μια από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές ειδήσεις της χρονιάς ήταν η μετάφραση του μνημειώδους «Ζωή και πεπρωμένο» του Βασίλι Γκρόσμαν (Γκοβόστης, μτφρ. Γιώργος Μπλάνας). Το magnus opus του σπουδαίου Ρώσου συγγραφέα περιγράφει μυθοπλαστικά τη μάχη του Στάλινγκραντ, δίδοντας μια αιρετική ματιά σε ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα. Το βιβλίο θεωρήθηκε τόσο επικίνδυνο για τις σοβιετικές αρχές όταν ολοκληρώθηκε το 1959, ώστε κατέσχεσαν το χειρόγραφο και ο Γκρόσμαν δεν πρόλαβε να το δει δημοσιευμένο όσο ζούσε. Ο Βλάντιμιρ Ναμπόκοφ από την άλλη διέφυγε σωματικά από τη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, όμως ψυχικά ίσως να μην την εγκατέλειψε ποτέ, όπως αποκαλύπτει η αυτοβιογραφική του αφήγηση «Μίλησε μνήμη» που μεταφράστηκε από τον Γιώργο Βάρσο (Πατάκης).

Η μεσοπολεμική Ευρώπη είχε ξεχωριστή θέση στον εκδοτικό χώρο το 2013. Ο φόβος για επίκαιρες αναλογίες με το σήμερα έστρεψε το ενδιαφέρον εκεί και μας ωφέλησε με πολλές μεταφράσεις αξιόλογων έργων. «Ο Πότης» του Χανς Φάλαντα (Κίχλη, μτφρ. Εμη Βαϊκούση) κυκλοφόρησε πρώτη φορά στα ελληνικά και μας έδωσε την ευκαιρία να δούμε αναλυτικότερα το έργο ενός σημαντικού Γερμανού συγγραφέα με περιορισμένη παρουσία μέχρι τώρα στη χώρα μας. Ο Γιόζεφ Ροτ από την άλλη, τοποθέτησε τον σύγχρονο «Ιώβ» του (Αγρα, μτφρ. Μαρία Αγγελίδου) στην τσαρική Ρωσία και στη Νέα Υόρκη. Συνομιλώντας με το βιβλικό πρότυπό του, ο Ροτ έχτισε ένα αριστούργημα με αυθύπαρκτη δομή.

Σπουδαία έργα παλιότερων και νεότερων πεζογράφων

Του Χρίστου Κυθρεώτη

Η αμερικανική λογοτεχνία κατέλαβε και φέτος σημαντικό μέρος της εγχώριας εκδοτικής παραγωγής. Ανάμεσα στους πολλούς αξιόλογους τίτλους ξεχώρισαν ο πρωτοεμφανιζόμενος Αντονι Μάρα, του οποίου το φιλόδοξο μυθιστόρημα «Αστερισμός ζωτικός φαινομένων», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ικαρος σε εξαιρετική μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη, έχει αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές σε όλο τον κόσμο, καθώς και ο «Αόρατος» του Πολ Οστερ (εκδ. Μεταίχμιο, μτφρ. Σπύρος Γιανναράς), που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2009. Στο σπονδυλωτό μυθιστόρημα «Ιστορία ενός έρωτα» (εκδ. Μεταίχμιο, μτφρ. Πόλυ Μοσχοπούλου), που πρωτοκυκλοφόρησε στα αγγλικά το 2005, η Νικόλ Κράους ξεδιπλώνει το σπάνιο αφηγηματικό της ταλέντο, ενώ από τα ακόμα παλιότερα βιβλία που εκδόθηκαν για πρώτη φορά στη χώρα μας (ή επανεκδόθηκαν μετά από πολλά χρόνια) ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον «Κολυμβητή» (εκδ. Καστανιώτη, μτφρ. Κωστής Καλογρούλης) του Τζον Τσίβερ, ενός ιδιαίτερα σημαντικού συγγραφέα, που όμως παρέμεινε μέχρι πρόσφατα σχετικά άγνωστος στην Ελλάδα, όπως επίσης και στο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ «Το θέατρο του Σάμπαθ» (εκδ. Πόλις, μτφρ. Ανδρέας Βαχλιώτης), που για πολλούς θεωρείται το αριστούργημα του διάσημου Αμερικανού συγγραφέα. Οδηγώντας την εγωπάθεια και τον ναρκισσισμό του ήρωά του στα άκρα, ο Ροθ πετυχαίνει εδώ το θεωρητικά ακατόρθωτο – να συνθέσει σε σχεδόν ελεγειακό τόνο έναν ύμνο στον κυνισμό.

Πολλοί και σημαντικοί τίτλοι προέκυψαν και στη βρετανική πεζογραφία. Ο Τζόναθαν Κόου, με το μυθιστόρημά του «Expo 58» (εκδ. Πόλις, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου) μάς μεταφέρει στην ψυχροπολεμική Ευρώπη και, στήνοντας με τη γνωστή δεξιοτεχνία του μια ευφυή πλοκή, καταφέρνει να συνδυάσει την κωμωδία με το κατασκοπικό μυθιστόρημα. Εκπρόσωποι μιας πολύ σημαντικής γενιάς Βρετανών πεζογράφων, ο Τζον Μπάνβιλ και ο Γκράχαμ Σουίφτ εκδίδουν δυο καινούργια μυθιστορήματα, αντιπροσωπευτικά της ώριμης φάσης τους. Ο πρώτος με το «Αρχαίο φως» (εκδ. Καστανιώτης, μτφρ. Τόνια Κοβαλένκο) και ο δεύτερος με το «Μακάρι να ήσουν εδώ» (εκδ. Εστία, μτφρ. Θωμάς Σκάσσης) επανεπεξεργάζονται και εξελίσσουν τις αφηγηματικές τους εμμονές, θεματικές, υφολογικές και άλλες. Τα παλιότερα βιβλία δύο ακόμα σημαντικών εκπροσώπων της ίδιας γενιάς, που είχαν κυκλοφορήσει στη Μεγάλη Βρετανία τη δεκαετία του 1980, εκδόθηκαν πρώτη φορά φέτος στη χώρα μας. Πρόκειται για το «Χαμένο παιδί» (εκδ. Πατάκη, μτφρ. Κατερίνα Σχινά), του Ιαν Μακ Γιούαν, που πραγματεύεται μεταξύ άλλων την έννοια της παιδικότητας και τις πολλαπλές επιβιώσεις της στις ζωές των ενηλίκων, καθώς και για το «Πριν εκείνη με γνωρίσει» (εκδ. Μεταίχμιο, μτφρ. Θωμάς Σκάσσης), μια απολαυστική κωμωδία της πρώιμης φάσης του Τζούλιαν Μπαρνς με απρόσμενα τραγικό φινάλε.

Η κεντρομόλος δύναμη της γραφής

Του Ακη Παπαντώνη

Το άρρηκτο δίπολο της Φυσικής, δράση-αντίδραση, στον κόσμο της λογοτεχνίας είναι ζητούμενο. Χαρακτηρίζει τη σχέση αφηγητή-αναγνώστη και την αφηγηματική ανάπτυξη εξίσου. Η εκδοτική χρονιά του 2013, πια στον τελευταία μήνα της, μας έδωσε δείγματα μεταφρασμένης λογοτεχνίας που εκπληρώνουν επαρκώς την πιο πάνω συνθήκη. Μπαίνοντας στον πειρασμό κατάρτισης (μιας) βραχείας λίστας —εστιάζοντας σε συγγραφείς εκτός ΗΠΑ και Ευρώπης— η αναγνωστική μνήμη ανακαλεί: το «Ναρκόπολις» (Ψυχογιός) του πρωτοεμφανιζόμενου Ινδού Τζιτ Θαχίλ. Η αυλαία της αφήγησης ανοίγει σε ένα οπιοποτείο της Βομβάης, μέσα από ένα παραληρηματικό μπες-βγες σε παραισθήσεις από τα ναρκωτικά και την αποχαυνωτική καθημερινότητα. Ο συγγραφέας στήνει ένα τοπίο γεμάτο ανάγλυφες φιγούρες που ψάχνουν τρόπο να σωθούν από τους εφιάλτες τους. Με το μάτισμα διαφορετικών ιστοριών (κι εδώ φαίνεται το έργο της μεταφράστριας, Αργυρώς Μαντόγλου), ο Θαχίλ φωτίζει τις υπερφυσικές αντοχές της ανθρώπινης φύσης και την ιδιοσυγκρασία των ατομικών επιλογών.

Το «Τρίτο Ράιχ» (Αγρα) του Χιλιανού Ρομπέρτο Μπολάνιο (σε καλή μετάφραση Κρίτωνα Ηλιόπουλου), ένα βιβλίο το οποίο, αν και εκδόθηκε post mortem, φέρει όλες τις αρετές της γραφής του. Είναι υποδόρια πολιτικό και αναμετράται με τα σύγχρονα ιστορικά αντανακλαστικά, σχολιάζοντας τις σχέσεις νικητών-ηττημένων. Δίχως άλλο, ένα πληθωρικό αφηγηματικό παιχνίδι, «νουάρ» και βρόμικος ρεαλισμός εξίσου.

Οι «Ιστορίες από τη ζωή στο χωριό» (Καστανιώτης) του σπουδαιότερου, ίσως, εν ζωή Ισραηλινού συγγραφέα Αμος Οζ (σε μετάφραση της Λουίζας Μιζάν). Διηγήματα που εκθέτουν την ψίχα των ανθρωπίνων σχέσεων μιας περίκλειστης κοινωνίας: συγκρούσεις, σιωπές, ακυρώσεις, σε ένα αιωνόβιο χωνευτήρι ανθρώπων, σχέσεων, συνειδήσεων. Η υπνωτιστική εξιστόρηση συλλέγει στάλα-στάλα το απόσταγμα, άλλοτε διαβρωτικό κι άλλοτε λυτρωτικό, της εβραϊκής μνήμης.

Στο «Η παιδική ηλικία του Ιησού» (Μεταίχμιο) ο Νοτιοαφρικανός Τζέιμς Μ. Κούτσι πατά πάνω στις μεγάλες αφηγήσεις των Ευαγγελίων για να μας ξανασυστήσει τη «Γη της Επαγγελίας» (ή την ψευδαίσθησή της). Ενας μεσήλικας και ένα παιδί, μετανάστες σε άγνωστο τόπο, απελευθερωμένοι (ή στοιχειωμένοι) από την απαλοιφή των αναμνήσεων και των πρότερων δεσμών τους, κυνηγούν μια «νέα ζωή». Ατού η αιχμηρή γλώσσα του Κούτσι (σε λεπταίσθητη απόδοση της Κατερίνας Σχινά) που προσδίδει βάθος σε αυτή την αλληγορία περί προσδιορισμού της ατομικής ταυτότητας με αντίβαρο την κοινωνική ηθική.

Τέλος, σε μια ευπρόσδεκτη επανέκδοση, τα «Απαντα πεζά» (τόμοι Ι και ΙΙ, Πατάκης) του μεγάλου Αργεντινού Χόρχε Λουίς Μπόρχες, σε εξαιρετική μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη, έρχονται να μας υπενθυμίσουν πως «πρωτοτυπία» σημαίνει, πρωτίστως, «επιστροφή στον πρώτο τύπο», πως η (δημιουργική) λογοκλοπή είναι το θεμέλιο της διακειμενικότητας, πως η επινόηση ενός ολόκληρου σύμπαντος είναι προαπαιτούμενο και της μικρότερης των αφηγήσεων.