Με περισσότερες από 400 φωτογραφίες Ελλήνων δημιουργών και με ενδιαφέροντα κείμενα έντεκα θεωρητικών γίνεται μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια συστηματικής καταγραφής της διαδρομής αυτής της τόσο ανήσυχης αλλά και ευρείας κατανάλωσης τέχνης στον ελληνικό χώρο
Της Νόρας Ράλλη
Μπορεί να είναι σχετικά νέα ακόμη στο χώρο των τεχνών, ωστόσο έναν αιώνα κεράκια τον έχει ήδη σβήσει. Ο λόγος για τη φωτογραφία, της οποίας η δυναμική, πέρα από τάσεις και εξελίξεις, θεωρείται αδιαμφισβήτητη. Μία νέα έκδοση κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη, με τίτλο «Η ελληνική φωτογραφία και η φωτογραφία στην Ελλάδα».
Πρόκειται για μία ανθολογία κειμένων, που επιχειρεί να σκιαγραφήσει το πλαίσιο λόγου της ελληνικής φωτογραφίας με κείμενα και δοκίμια των ερευνητών, επιμελητών και θεωρητικών Κωστή Αντωνιάδη, Νίνας Κασσιανού, Φανής Κωνσταντίνου, Κωστή Λιόντη, Αλεξάνδρας Μόσχοβη, Ειρήνης Μπουντούρη, Νίκου Παναγιωτόπουλου, Πηνελόπης Πετσίνη, Πλάτωνα Ριβέλλη, Γιάννη Σταθάτου και Ηρακλή Παπαϊωάννου, σε επιμέλεια του τελευταίου.
«Βαθύτερη αιτία για τη δημιουργία της ανθολογίας είναι η αγάπη μου για τη φωτογραφία και η ενασχόλησή μου αρκετά χρόνια με τη συγγραφή κειμένων για αυτήν, όπως και η ανάγνωση κειμένων από άλλους ερευνητές, κριτικούς, ιστορικούς», εξηγεί ο Ηρακλής Παπαϊωάννου. «Πιστεύοντας ότι ζούμε σε μια εποχή σοβαρού αποπροσανατολισμού, εκτός της πολιτικής και της οικονομίας, σε ό,τι αφορά επίσης τη δημόσια χρήση και ευρεία κατανάλωση της εικόνας, θα ήθελα να ελπίζω ότι ίσως αυτή η ανθολογία προσφέρει στον αναγνώστη κάποια πατήματα για να αρχίζει να κατανοεί καλύτερα τη φωτογραφία με τους δικούς του τρόπους. Με δεδομένο ότι είναι αδύνατον να καλύψει όλα όσα θα ήθελε, ελπίζω ότι αποδίδει ένα αρκετά πλούσιο μπουκέτο σκέψεων και θέσεων».
Το πρώτο βιβλίο που κυκλοφόρησε για την «ιστορία» της φωτογραφίας ήταν το The Pencil of Nature του Γουίλιαμ Χένρι Φοξ Τάλμποτ, που δημοσιεύτηκε σε έξι τεύχη μεταξύ 1844 και 1846, μόλις πέντε χρόνια μετά την ανακοίνωση της εφεύρεσής της! Μερικές δεκαετίες αργότερα, στα τέλη του 1880, έχουμε αναπαραγωγή της στο τυπογραφικό χαρτί, σε εφημερίδες και περιοδικά, μας πληροφορεί ο κ. Παπαϊωάννου. «Ομως περίπου για έναν αιώνα δεν αναπτύχθηκε εκτεταμένος θεωρητικός και κριτικός λόγος για τη φύση και τη σημασία της. Η φωτογραφία διεκδικούσε το αυθαίρετο προνόμιο να μιλά για τα πάντα, χωρίς όμως κανένας σχεδόν να μιλά γι’ αυτήν. Πολύ αργότερα, τέλη του ’70, άρχισαν να γράφονται βιβλία για την ιστορία της, τη βαθιά, πολιτική της διάσταση, τη στενή της σχέση με τη θεωρία της επικοινωνίας, την κοινωνιολογική της ανάλυση, καθώς και το ποια ιδεολογήματα εξυπηρετούσε κάθε φορά».
Τι συμβαίνει, όμως, με την ελληνική φωτογραφία; «Το κοινωνικό ντοκουμέντο πάντα ενδιέφερε τους Ελληνες φωτογράφους. Σήμερα βέβαια έχουμε περάσει στην εξέταση του ίδιου του μέσου – πράγμα πολύ ενδιαφέρον, αν σκεφτεί κανείς τι έχουμε περάσει στην Ελλάδα τα τελευταία 40 χρόνια. Αν πάλι θέλουμε να συνοψίσουμε την ιδιαιτερότητα της φωτογραφίας σε τρεις λέξεις, αυτές θα ήταν: σιωπή, μνήμη, χρόνος», λέει ο Κωστής Αντωνιάδης. Από τη μεριά της, η Νίνα Κασσιανού εξηγεί: «Τεκμηρίωση και έργο τέχνης. Και τα δύο αυτά μπορεί να είναι μια φωτογραφία. Από την άλλη, υπάρχει η φύση και η χρήση της φωτογραφίας. Είναι και κατά πόσο αληθινή; Σε συνδυασμό με τον λόγο, πώς υπάρχει η φωτογραφία; Αυτές οι παράμετροι καθορίζουν και το τεράστιο εύρος της. Στο βιβλίο υπάρχουν φωτογραφίες του Μελετζή και του Μπαλάφα, τα χρόνια του εμφυλίου. Στις φωτογραφίες του πρώτου δεν υπάρχει υποψία νεκρού αντάρτη. Ο Μπαλάφας, από την άλλη, δείχνει ακόμα και τον θρήνο των γυναικών των ανταρτών για τους νεκρούς άντρες τους. Αυτό το υλικό αποδεικνύει πως οι ίδιοι οι φωτογράφοι έδρασαν υπέρ αυτού του αγώνα, σε αντίθεση με τους συναδέλφους τους στον ισπανικό εμφύλιο, που τραβούσαν φωτογραφίες για να μπουν στις εφημερίδες».
Πριν από λίγες ημέρες, το Associated Press ανακοίνωσε τις καλύτερες φωτογραφίες του 2013. Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται αυτή του Μιχαλολιάκου, τη στιγμή που οδηγείται σιδεροδέσμιος από την Ασφάλεια στην Ευελπίδων, από την Αγγελική Παναγιώτου. «Μπορεί να συνδεθεί αυτή η φωτογραφία με τον «Αντάρτη» του Σπ. Μελετζή του 1944, 70 χρόνια νωρίτερα;», ρωτάω τον Ηρακλή Παπαϊωάννου. «Η αντιπαράθεσή της με τη φωτογραφία του αντάρτη από τον Σπύρο Μελετζή με οδηγεί να σκεφτώ ότι η Ιστορία, όταν κανείς αγνοήσει επιδεικτικά τα μαθήματά της, δεν επαναλαμβάνεται ίσως, αλλά σίγουρα ξέρει να εκδικείται. Γι' αυτό και το παρόν βιβλίο είναι τόσο σημαντικό. Γιατί βλέπεις την Ιστορία, κρίνεις, συγκρίνεις και προχωράς αναλόγως».
