Της Μικέλας Χαρτουλάρη
Φορούσε ένα άσπρο μπλουζάκι και μια γαλάζια πλισέ φούστα, ήταν αδύνατη γαλανομάτα με μαλλιά πυρόξανθα, κομμένα σαν κράνος, και έμελλε να γίνει η μνήμη των πρωτοποριακών ποιητών του Μεξικού σε μια εποχή που η τέχνη αντιμαχόταν τον τρόμο. Ομως εκείνη την ώρα της 12ης Σεπτεμβρίου 1968 ήταν καθισμένη σε μια λεκάνη τουαλέτας στον τέταρτο όροφο του Αυτόνομου Εθνικού Πανεπιστημίου του Μεξικού, με την κιλότα της κατεβασμένη, διαβάζοντας μια ποιητική συλλογή, όταν αισθάνθηκε «έναν θόρυβο στην ψυχή». Φωνές ανέβαιναν από τις σκάλες και «ήταν από εκείνες που σε αποσβολώνουν και που γράφουν ιστορία». Μόλις άκουσε τον στρατιώτη να μπουκάρει για έλεγχο, σήκωσε αθόρυβα τα πόδια της κι έμεινε έτσι τρεις ώρες. Οταν επιτέλους τόλμησε να συρθεί στο παράθυρο είδε άρματα μάχης, αστυνομικούς με πολιτικά να βγάζουν σέρνοντας τους καθηγητές, τις Ειδικές Δυνάμεις να δέρνουν φοιτητές και όποιον άλλον βρισκόταν εκεί και να τους στοιβάζουν όλους, χωρίς διάκριση, σε φορτηγά. Ο στρατός είχε παραβιάσει το πανεπιστημιακό άσυλο. Ηταν μια προειδοποιητική κατασταλτική επιχείρηση της αυταρχικής κυβέρνησης Δίας Ορδάς, η οποία στις 2 Οκτωβρίου, λίγες μέρες πριν την έναρξη της Ολυμπιάδας του Μεξικού, θα έστελνε ελεύθερους σκοπευτές στη μεγάλη διαδήλωση στη συνοικία Τλατελόλκο και θα άφηνε στην πλατεία των Τριών Πολιτισμών δεκάδες νεκρούς.
Η Αουξίλιο Λακουτίρ, η μποέμισσα από την Ουρουγουάη, θα διασώσει ωστόσο «την τιμή των πανεπιστημίων της δικής μας Αμερικής», μένοντας κρυμμένη εκεί, για 13 ημέρες στον καμπινέ της Φιλοσοφικής Σχολής, να κρυώνει, να πεινάει, να λιώνει από την αγωνία και να γραπώνεται από τα όνειρα και τις παραισθήσεις της για την επαναστατημένη νεολαία που «βάδιζε τραγουδώντας προς την άβυσσο». Τριάντα χρόνια αργότερα (1998), ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς του καιρού μας, ο Χιλιανός Ρομπέρτο Μπολάνιο, θα βασίσει πάνω σ’ αυτή τη γυναικεία μορφή τη νουβέλα του Φυλαχτό (Αγρα, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος), βάζοντας όμως και τον εαυτό του μέσα στην πλοκή, με το γνωστό και από άλλα έργα του όνομα, Αρτούρο Μπελάνο. Ο πρόωρα χαμένος (1953-2003) Μπολάνιο-Μπελάνο ήταν 17 χρονών το 1970, όταν μπήκε στους πλέον πρωτοποριακούς μεξικάνικους λογοτεχνικούς κύκλους, και 20 χρονών το 1973, όταν έφυγε για τη Χιλή του Αγιέντε, απ’ όπου γύρισε «ένας άλλος», μετά το πραξικόπημα που σήμανε το τέλος της ουτοπίας. Το Φυλαχτό είναι η ωδή του στη χαμένη νεολαία της γενιάς του, αλλά και μια ωδή σε κάθε νεολαία που όχι μονάχα εξεγείρεται ενάντια στο πολιτικό σκοτάδι και θυσιάζεται για μια πιο δίκαιη κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα υιοθετεί μια ποιητική στάση ζωής ενάντια στην «ανορθολογική κηλίδα που θέλει να μας μετατρέψει σε κτήνη ή σε ρομπότ».
Με αφηγήτρια την Αουξίλιο, που συναντά στα στέκια και στους δρόμους της Πόλης του Μεξικού μια σειρά από αντισυμβατικά πρόσωπα (μαραμένες μούσες, ερωτύλους ποιητές, μυστήριους ζωγράφους, μέχρι και τον «βασιλιά των Πούστηδων»), ο Μπολάνιο ζωντανεύει το ηλεκτρισμένο κλίμα της εικοσαετίας 1956-1976, όπου όλα θα μπορούσαν να έχουν αλλάξει στη Λατινική Αμερική. Ο ρεαλιστικός του λόγος, που είναι μπολιασμένος με σουρεαλιστικές εικόνες, και η μεθυσμένη γλώσσα του που ακολουθεί έναν ρυθμό σαν σε ελεύθερη πτώση, δημιουργούν μια δυναμική και λειτουργούν μυητικά. Ο αναγνώστης αισθάνεται την ισορροπία μεταξύ έμπνευσης και εφιάλτη που όριζε εκείνη την εποχή και βλέπει την προκλητική νιότη που αντιστάθηκε στην «ατέρμονη παρέλαση των τερμιτών στο δέντρο της ζωής».
Οι αγωνιστές του Μπολάνιο δεν είναι μπαρουτοκαπνισμένοι αλλά είναι εξίσου επικίνδυνοι για το βασίλειο του Καθωσπρεπισμού και της Τάξης. Διότι λειτουργούν ανατρεπτικά προς όλους και όλα, με την παράτολμη και ελευθέρια ζωή τους, με τις εμπρηστικές ιδέες και τις άγριες λέξεις τους. Είναι «οι νεαροί ποιητές που επεδίωκαν να κουνήσουν το έδαφος, και όταν φτάσει η κατάλληλη στιγμή να γκρεμίσουν τα αγάλματα». Και είναι η ακόμα νεότερη γενιά εκείνων που βγήκαν «κατευθείαν από την ανοιχτή πληγή του Τλατελόλκο, σαν μυρμήγκια ή σαν τζιτζίκια ή σαν πύον». Μ’ αυτούς άρχισε να κάνει παρέα ο Μπελάνο/ Μπολάνιο όταν επέστρεψε από τη Χιλή το 1974, και γι’ αυτό παρεμβάλλει στο Φυλαχτό μια «προφητεία» για το ποια ιερά τέρατα της παγκόσμιας λογοτεχνίας θα αντέξουν στον χρόνο: ναι ο Ελιάρ, όχι ο Προυστ, μέχρι το 2081 ο Τσέχοφ…
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Ξεκαθάρισμα λογαριασμών
Η αφηγήτρια του Φυλαχτού δεν γεννήθηκε σ’ αυτή τη νουβέλα. Η Αουξίλιο Λακουτίρ στοιχειώνει τον Μπολάνιο ήδη από το εξαιρετικό μυθιστόρημά του Οι άγριοι ντετέκτιβ (εκδ. Καστανιώτης, μτφρ. Κώστας Αθανασίου), που τον καθιέρωσε στον ισπανόφωνο κόσμο το 1998 (βραβεία Herralde και Romulo Gallegos, ομόφωνα).
Εκεί της αναλογεί ένα επιδραστικό πορτρέτο δώδεκα σφιχτογραμμένων σελίδων, με όλα τα στοιχεία (και συχνά τις ίδιες εκφράσεις) που αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα και τη γοητεία της και στο Φυλαχτό. Μία από τις ελάχιστες παρεκκλίσεις είναι ότι, καθώς αναθυμάται τη μύησή της κοντά σε δύο παλαίμαχους Ισπανούς ποιητές, η Αουξίλιο δηλώνει πως της αρέσει πολύ η ελληνική λογοτεχνία «από τη Σαπφώ μέχρι τον Γιώργο Σεφέρη», ενώ στους Ντετέκτιβ παίρνει ως αφετηρία τον Πίνδαρο! Αν διαβάσει κάποιος τα δύο κείμενα παράλληλα, θα αποκρυπτογραφήσει τις συγγραφικές προθέσεις του Μπολάνιο, αλλά και θα αντιληφθεί την απαράμιλλη μαστορική του, καθώς καταφέρνει να διαστέλλει τις λογοτεχνικές στιγμές με παράπλευρες ιστορίες, χωρίς πουθενά να πλατειάζει.
Η Αουξίλιο των Ντετέκτιβ είναι το απόσταγμα της γενιάς του μεξικανικού ’68 και ένας φόρος τιμής στην αδικαίωτη νεολαία που δολοφονήθηκε στο Τλατελόλκο (φωτο) χωρίς να αποδοθούν ευθύνες στην εξουσία –κάτι που έγινε μόλις το 2000. Το Φυλαχτό αγκαλιάζει την ανήσυχη νεολαία γενικότερα και ταυτόχρονα ξεκαθαρίζει τη θέση του Μπολάνιο σχετικά με την αμφιλεγόμενη αντιστασιακή του δράση. Διότι όταν πήγε στη Χιλή τον συνέλαβαν σχεδόν αμέσως και, ενώ άλλοι μάτωναν στις φυλακές του Πινοτσέτ (δυόμισι χρόνια ο Σεπούλβεδα), εκείνος σώθηκε επειδή ένας ασφαλίτης υπήρξε συμμαθητής του. [Το αφηγείται σε ένα διήγημα από τα Τηλεφωνήματα (Αγρα, μτφρ. Εφη Γιαννοπούλου)]. «Τον είχαν φυλακίσει οκτώ μέρες και παρότι δεν τον βασάνισαν φέρθηκε σαν γενναίος», υπογραμμίζει η Αουξίλιο. Με το Φυλαχτό λοιπόν ο Μπολάνιο αντιπροτείνει μια ευρύτερη έννοια της επαναστατικότητας που δεν κρίνεται μονάχα από ηρωικές πράξεις αλλά και από μια διαφορετική στάση ζωής. Οι αποφασισμένοι νέοι που κλείνουν το Φυλαχτό έχουν διαφορετικές από τις κυρίαρχες αξίες, συνδυάζουν την εμπλοκή στα πράγματα με το ερωτικό δόσιμο και καθρεφτίζουν τη ζωή σε μια υπονομευτική τέχνη. Οπως ο Μπολάνιο.
