Της Μικέλας Χαρτουλάρη
«Πρέπει να παίξεις το παιχνίδι τους. Εδώ είναι το κόλπο. Πρέπει να λες ψέματα. Νομίζεις ότι οι άνθρωποι ξέρουν τι είσαι, αλλά κανείς δεν ξέρει τι είναι ο άλλος. Τους ανθρώπους δεν μπορείς να τους διαβάσεις».
Το ψέμα, η πλαστότητα, οι αναλήθειες, η εξαπάτηση, η παραποίηση, η νοθεία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Σήμερα όμως που έχουμε αποδεχτεί ότι η κρίση ήταν πρώτα απ' όλα μια κρίση αξιών, συνειδητοποιούμε ότι και το ψέμα έχει γίνει κοινότοπο, έχει διαχυθεί βαθιά τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα ως κινητήρια δύναμη του συστήματος της αγοράς και ως αναπόσπαστο στοιχείο της κυρίαρχης νοοτροπίας. Είναι πια ένας κανόνας παιχνιδιού, από τον οποίο δεν φαίνεται να υπάρχει διαφυγή. Διότι «δεν σταματάς ποτέ να παίζεις – το μόνο που αλλάζει είναι το παιχνίδι…». Ετσι οι ψεύτες, οι απατεώνες, οι κάλπηδες, οι τσαρλατάνοι, οι κομπογιαννίτες, οι υποκριτές ανακυκλώνονται και αποκτούν ισχύ παραδείγματος. Ωσπου μια σύμπτωση ή ένα τυχαίο γεγονός να τα αποκαλύψει όλα. Ή να τα συγκαλύψει καλύτερα…
Αυτό το απολύτως επίκαιρο θέμα πραγματεύεται με τρόπο αριστοτεχνικό ο σπουδαιότερος Γερμανός συγγραφέας της νεότερης γενιάς, ο 38χρονος Ντάνιελ Κέλμαν, στο εντελώς πρόσφατο μυθιστόρημά του F που ξεκινά το 1984 αλλά εστιάζει στο 2008 (Καστανιώτης, σε θαυμάσια μετάφραση του Κώστα Κοσμά).
Είναι ενδιαφέρον ότι όλοι οι ήρωές του, βασικοί και δορυφορικοί, ορίζονται από το ψέμα, ζουν στο ψέμα και το αναπαράγουν, όμως οι πράξεις τους -πολύ συχνά- δημιουργούν αλήθειες. Τα πράγματα, με άλλα λόγια, είναι πολύ πιο σύνθετα απ’ όσο νομίζουμε, κι ο συγγραφέας προϊδεάζει τον αναγνώστη από τον τίτλο κιόλας του βιβλίου του. Διότι το F δεν είναι μονάχα το αρχικό γράμμα στο επώνυμο Φρίντλαντ, των πρωταγωνιστών. Είναι και το αρχικό στα γερμανικά (και στα αγγλικά) του πλαστού και της μυθοπλασίας, αλλά και της οικογένειας, της ελευθερίας και του πεπρωμένου, εννοιών που έχουν πληγεί από την κρίση και τίθενται ως ερωτήματα στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα.
Ο Κέλμαν εξερευνά ειδικότερα την απάτη και το απατηλό στα πεδία της κοινωνικής συνείδησης, της θρησκείας, της τέχνης και του χρήματος, βλέποντας τα πράγματα από τη σκοπιά ενός πατέρα και των τριών γιων του. Ο Αρτουρ είναι ένας ψευτο-οικογενειάρχης που τινάζει τη ζωή του στον αέρα και παρατάει τις «υποχρεώσεις» του για να αφοσιωθεί στο γράψιμο. Θα κάνει χρόνια να δει τα παιδιά του, θα ζήσει μακριά από τη δημοσιότητα, με τύψεις και ενοχές, αλλά θα γράψει μυθιστορήματα με ενοχλητικές αλήθειες που θα τον κάνουν πλούσιο και θα οδηγήσουν κάποιους αναγνώστες στην αυτοκτονία. Ο πρωτότοκος γιος του, ο Μάρτιν, είναι ένας παπάς που δεν πιστεύει στον Θεό αλλά στη λογική. Ωστόσο έχει μεγάλη κατανόηση για τα ανθρώπινα, και βοηθά ουσιαστικά ακόμη κι εκείνους που κρύβονται από τον εαυτό τους, κι ας είναι δολοφόνοι.
Οι δευτερότοκοι είναι δίδυμοι, που μοιάζουν και διαφέρουν όπως οι εκδοχές του ψέματος που κάνει «κακό» ή «καλό». Ο Ερικ είναι ένας αδίστακτος σύμβουλος επενδύσεων, παντρεμένος με μια ωραία ηθοποιό, έχει δύο ερωμένες, μια κόρη, μια σπιταρόνα, και Ελληνα (!) τζαναμπέτη σοφέρ, αλλά έχει χάσει τα πάντα και παίρνει δεκάδες ψυχοφάρμακα. Δεν προέβλεψε σωστά τις εξελίξεις της αγοράς, παρουσίαζε πλαστά παραστατικά και πλαστά κέρδη στους πελάτες του, περιμένοντας ότι οι δείκτες θα ανέκαμπταν ενώ έπεσαν, και αντλούσε από τα αποθεματικά για να καλύψει τους επενδυτές. Τώρα δεν μπορεί να ρεφάρει και ξέρει ότι μια μέρα θα τον καταριούνται όσοι σήμερα τον εμπιστεύονται, η οικογένειά του θα καταστραφεί κι εκείνος θα μπει στη φυλακή, …«αλλά τουλάχιστον όχι σήμερα». Ο αδελφός του, ο Ιβάν, είναι ένας εστέτ που, επειδή δεν είχε οίστρο ως καλλιτέχνης, στράφηκε στο εμπόριο της τέχνης. Από τα τέλη του 1990 χειραγωγεί την Κριτική και κυριαρχεί στο χρηματιστήριο χάρη στην τρυφερή σχέση του με έναν ήσσονα ζωγράφο τον οποίο μεταμορφώνει σε σταρ και στη συνέχεια τον πλαστογραφεί ασύστολα, με τη συγκατάθεσή του. Τελικά, όλα τα έργα στα οποία βασίζεται η φήμη του ζωγράφου προέρχονται από το χέρι του Ιβάν, που σχολιάζει κυνικά ότι οι πίνακες είναι αυθεντικοί και ο «πλαστός» δεν είναι παρά ο ζωγράφος φίλος του…
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Ο Κέλμαν και ο Κανένας
Ο Ντάνιελ Κέλμαν έρχεται στην Αθήνα και την Τετάρτη, στον Ιανό (22/1), θα συζητήσει για το F μαζί με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη. Βλέποντας το παιδικό του πρόσωπο και την άγουρη έκφρασή του δύσκολα υποψιάζεται κάποιος ότι έχει κάνει σπουδές φιλοσοφίας κι ότι ανήκει σ’ αυτήν την ολιγάριθμη κατηγορία των νέων ταλέντων που καταπιάνονται με φιλοσοφικά θέματα και τα καταφέρνουν (έτσι και ο λίγο μεγαλύτερός του Αμερικανός Τζόναθαν Φράνζεν λ.χ. στην Ελευθερία). Ο Κέλμαν καταπιάστηκε με τον Χρόνο στο μυθιστόρημα Η μέτρηση του κόσμου (Καστανιώτης), όπου μιλά και για την επιστήμη που υπηρετεί τον εθνικισμό, και έτσι ξεχώρισε στην παγκόσμια λογοτεχνική αρένα (1,5 εκατ. αντίτυπα). Καταπιάστηκε επίσης με τη Φήμη, τη Χειραγώγηση ή τώρα με το Ψέμα. Αλλά πάντοτε τον απασχολεί παράλληλα η συνείδηση του Δημιουργού-Καλλιτέχνη, η υπαρξιακή του αγωνία, οι ελευθερίες, οι δεσμεύσεις, οι προδοσίες του. Στο F, ο ρόλος του συγγραφέα-που-λέει-αλήθειες προκαλεί πόνο στην οικογένεια και στο κοινό του. Ο Αρτουρ, λ.χ., γράφει το μυθιστόρημα Ας είναι Κανείς τ’ όνομά μου, το οποίο δεν παραπέμπει στην κατεργαριά του ομηρικού Οδυσσέα, αλλά αναφέρεται ακριβώς στην αληθινή συνθήκη του σημερινού ανθρώπου, ο οποίος ζώντας μέσα στο ψέμα απογυμνώνεται από την αυθεντική του ταυτότητα. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει γίνει Κανένας, σχολιάζει ο Κέλμαν. Αραγε είμαστε ελεύθεροι να αντισταθούμε; Κι αν ναι, μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι αυτό θα μας οδηγήσει στην Αλήθεια; Κι αν ναι, θα ξέρουμε τι να την κάνουμε;
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Ο εφιάλτης της αλήθειας
Το F δεν θέτει ευθέως το αίτημα της αυθεντικότητας, της γνησιότητας ή της εντιμότητας, αλλά και μόνο ανατέμνοντας το ψέμα προκαλεί έναν προβληματισμό γύρω από την αλήθεια. Η αλήθεια είναι περίπλοκη, μπορεί να είναι παραπλανητική, και η διαχείρισή της είναι δύσκολη υπόθεση, μάς λέει με τον τρόπο του ο Κέλμαν. Και το υπογραμμίζει όταν περιγράφει την απρόβλεπτη εισβολή της στις ζωές των πρωταγωνιστών σαν να πρόκειται για έναν εφιάλτη. Αυτό συμβαίνει τέσσερις φορές στην πλοκή: σε μια παράσταση υπνωτισμού, στη διάρκεια μιας εξομολόγησης, όταν μια νευρική κατάρρευση προκαλεί παραισθήσεις, κι όταν ένας εφηβικός καβγάς σε μια υποβαθμισμένη γειτονιά καταλήγει στον φόνο του φλώρου που αναμείχθηκε για να εμποδίσει το κακό. Οι σκηνές είναι συ-γκλο-νι-στι-κές, αλλά τίποτα δεν θα εμποδίσει το παιχνίδι του ψέματος να ξαναρχίσει…
