Συνδέεται με τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας και γι' αυτό επιλέχθηκε σαν κάδρο στην καθιερωμένη φωτογραφία κατά την επίσημη τελετή ανάληψης της προεδρίας της Ε.Ε. από τη χώρα μας. Αποτέλεσε όμως το πρώτο κτίριο σε παγκόσμια κλίμακα που κατασκευάστηκε για τις ανάγκες των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά στην πραγματικότητα ελάχιστα αξιοποιήθηκε γι' αυτό τον σκοπό, ενώ στη δεκαετία του 1960 λίγο έλειψε να κατεδαφιστεί!
Της Χαράς Τζαναβάρα
Η μακραίωνη ιστορία του επιβλητικού Ζαππείου μεγάρου ξεκίνησε με πολλές καθυστερήσεις και αναποδιές, χαρακτηριστικά που το συνοδεύουν σε όλη τη διαδρομή του. Η πρώτη ιδέα για τη δημιουργία του είχε υποβληθεί στην ελληνική κυβέρνηση το 1857, αλλά πέρασε από… σαράντα κύματα ώς τον Ιανουάριο του 1874 οπότε έγινε η επίσημη θεμελίωσή του, ενώ χρειάστηκε σχεδόν μια δεκαπενταετία για τα πανηγυρικά εγκαίνιά του.
Η αρχική ονομασία του κτιριακού συγκροτήματος ήταν Ολυμπείον, όπως είχε προτείνει η πλευρά των εθνικών ευεργετών Ζάππα. Οι εργασίες κατασκευής όμως ολοκληρώθηκαν μετά τον θάνατό τους και η πολιτεία σωστά το «βάφτισε» Ζάππειο.
Η ιδέα της αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων είχε υποβληθεί για πρώτη φορά από τον Ευαγγέλη -όπως είναι η σωστή εκφορά του ονόματός του- Ζάππα (1800-1865), με βάση μια ιδέα του Παναγιώτη Σούτσου. Γεννημένος στο χωριό Λάμποβο της περιοχής του Τεπελενίου, ο μεγάλος ευεργέτης είχε διακριθεί ως υπασπιστής του Μάρκου Μπότσαρη και είχε πάρει ενεργά μέρος στην Επανάσταση του 1821. Αρνήθηκε να πάρει αποζημίωση ως εθνικός αγωνιστής και μετά την απελευθέρωση εγκαταστάθηκε στη Δακία (σημερινή Ρουμανία), όπου είχε τη διορατικότητα να στραφεί στην αγροτική παράγωγη. Νοίκιαζε μεγάλα κτήματα, που διέθεταν τα υπό ελληνική διοίκηση μοναστήρια, αποκτώντας πολύ σύντομα μεγάλη περιουσία.
Βασικός στόχος του ήταν να βοηθήσει το νεοσύστατο ελληνικό κράτος και με αυτή την παραδοχή έγινε ένθερμος θιασώτης της αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά σε συνδυασμό με την οργάνωση παράλληλων εκδηλώσεων που θα προωθούσαν την ελληνική παραγωγή. Η πρότασή του περιλάμβανε την αναστήλωση του Παναθηναϊκού Σταδίου, το οποίο κατά την τουρκική κατοχή είχε αποψιλωθεί από τα μάρμαρά του, που είχαν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή άλλων κτισμάτων, αλλά και την κατασκευή εκθεσιακού κέντρου. Φυσικά αναλάμβανε ο ίδιος τη χρηματοδότηση, στέλνοντας ως πρώτη δόση 2.000 φιορίνια Αυστρίας.
Οι πρώτες καθυστερήσεις ξεκίνησαν με τη χωροθέτηση του εκθεσιακού κέντρου. Η αρχική πρόταση προέβλεπε την κατασκευή του στην πλατεία απέναντι από το δημαρχιακό μέγαρο, αφού το τότε πολιτικό και διοικητικό κέντρο βρισκόταν στην σημερινή Ομόνοια. Με υπόδειξη του δωρητή, πολύ γρήγορα «μετακόμισε» στην κορυφή του Παναθηναϊκού Σταδίου. Η ανορθόδοξη αυτή συνύπαρξη αποκλείστηκε και η κυβέρνηση αναζήτησε γειτονικό χώρο, που βρέθηκε με την αξιοποίηση δημόσιας έκτασης 80 στρεμμάτων στον χώρο του σημερινού Ζαππείου.
Με πρωτοβουλία του Ευαγγέλη Ζάππα, τα πρώτα σχέδια εκπόνησε ο Γάλλος Φ. Μπουλανζέ, ο αρχιτέκτονας της Παλιάς Βουλής. Χρειάστηκε να γίνουν όμως διορθώσεις από τον στρατιωτικό αρχιτέκτονα Αναστάσιο Θεοφιλά, που αργότερα έγινε διευθυντής του Πολυτεχνείου. Στο διάστημα αυτό πέθανε ο δωρητής και το έργο του ανέλαβε να συνεχίσει ο εκτελεστής της διαθήκης του, ο ανιψιός του Κωνσταντίνος Ζάππας (1814-1892). Αυτός ήταν που ζήτησε από τον περίφημο Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν να κάνει τα σχέδια, που τελικώς υλοποιήθηκαν χάρη στη δωρεά περίπου 400.000 δραχμών.
Στη φάση των εκσκαφών ανέκυψαν νέα εμπόδια. Αποκαλύφθηκαν ένα μεγάλο βαλανείο της ρωμαϊκής περιόδου, καθώς και δύο αγάλματα, του Ασκληπιού και της Υγείας. Γι' αυτό χρειάστηκε να μετατοπιστεί λίγο η θέση του κτιρίου. «Η αρχιτεκτονική του Ζαππείου μεγάρου έχει συντεθή εις νεοκλασσικόν ελληνικόν ρυθμόν, με πρόπυλον κορινθιακού ρυθμού. Η δε συγκρότησις των μαζών του υπακούει με αρμονίαν εις τον προορισμόν διά τον οποίον εκτίσθη ως μέγαρον εκθέσεων», σημειώνει ο Κώστας Μπίρης στο έργο του «Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα».
Στα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά του νεοκλασικού μεγάρου περιλαμβάνεται επίσης το εσωτερικό αίθριο, κυκλικής διατομής, με το περίφημο περιστύλιο που κοσμείται από κίονες ιωνικού ρυθμού. Διαθέτει 25 διαφορετικούς χώρους, με επιφάνεια που ποικίλλει από 90 έως και 980 τετραγωνικά ο καθένας ώστε να εξυπηρετεί διαφορετικούς σκοπούς.
Στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 το μέγαρο είχε φιλοξενήσει τις ανάγκες της ξιφασκίας, ενώ αποτέλεσε το πρώτο ολυμπιακό χωριό. Μετά τη μικρασιατική περιπέτεια στέγασε προσωρινά πρόσφυγες. Στη συνέχεια όμως έμεινε αναξιοποίητο ώς το 1938, οπότε επιλέχθηκε για να καλύψει τις ανάγκες του πρώτου κρατικού ραδιοφωνικού σταθμού της χώρας, που παρέμεινε στους χώρους του ώς το 1974. Το 1940 ένα τμήμα του μετασκευάστηκε σε νοσοκομείο και με την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα επιτάχθηκε για να γίνει στρατώνας. Κατά τα Δεκεμβριανά είχε υποστεί μεγάλες καταστροφές, γεγονός που στάθηκε αφορμή για προτάσεις κατεδάφισής του στη δεκαετία του 1960. Απορρίφθηκαν όμως και ανατέθηκε η αναστήλωσή του στους αρχιτέκτονες Α. Πλουμιστό και Φ. Παναγιωτόπουλο.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
1. Δεμένο με την Ευρώπη
Το Ζάππειο συνδέθηκε με την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας μας. Στο αίθριό του είχε υπογραφεί στις 28 Μαΐου 1978 από τους Κωνσταντίνο Καραμανλή και Βαλερί Ζισκάρ ντ' Εστέν η συμφωνία ένταξης της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ. Αποτελεί διαχρονικό σημείο αναφοράς των βουλευτικών εκλογών μετά τη Μεταπολίτευση, αφού από τους χώρους του απευθύνει την πρώτη ομιλία του ο νεοεκλεγμένος πρωθυπουργός.
2. Στέγη καλλιτεχνών
Στο μέγαρο έγινε το 1889 η πρώτη απονομή του «Φιλαδελφείου ποιητικού αγώνος» με νικητή τον Κωστή Παλαμά. Σε διάφορους χώρους του στεγάστηκαν τα εργαστήρια σημαντικών καλλιτεχνών του Μεσοπολέμου, όπως οι ζωγράφοι Ιωαννίδης και Μαθιόπουλος, οι γλύπτες Σώχος, Θωμόπυλος κ.ά.
3. Η επιθυμία του Ζάππα
Με βάση τη διαθήκη του Ευαγγέλη Ζάππα, λείψανα της κεφαλής του «εγκλεισμένα εντός αργυρής θήκης» εντοιχίστηκαν στο κυκλικό περιστύλιο του μεγάρου, σε σημείο όπου υπάρχει η σχετική αναμνηστική πλάκα η οποία τοποθετήθηκε την ημέρα των εγκαινίων του Ζαππείου, τον Οκτώβριο του 1888.
