Από τον Θανάση Γιαλκέτση

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Πριν από ενενήντα χρόνια, στις 21 Ιανουαρίου 1924, άφηνε την τελευταία του πνοή ένας από τους μεγάλους πρωταγωνιστές της ιστορίας του εικοστού αιώνα, ο Βλαντίμιρ Iλιτς Λένιν. Λίγες ιστορικές προσωπικότητες επηρέασαν τόσο καθοριστικά τα γεγονότα της εποχής τους και την παγκόσμια εξέλιξη όσο ο Λένιν. Oπως σημειώνει ένας από τους βιογράφους του, «υπήρξαν κρίσιμες αποφάσεις στην ιστορία της Ρωσίας αλλά και του κόσμου ολόκληρου που δεν θα είχαν ληφθεί χωρίς την παρουσία του Λένιν» (Ρόμπερτ Σέρβις «Λένιν», Κούριερ Εκδοτική, 2004, σελ. 616). Το κόμμα των μπολσεβίκων, η Οκτωβριανή Επανάσταση και το σοβιετικό κράτος πιθανόν να μην είχαν υπάρξει ή να μην είχαν πάρει αυτή τη μορφή χωρίς τη δική του δράση και επιρροή. Το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, που συνέβαλε σε μεγάλες ανατροπές της παγκόσμιας τάξης, θεμελίωσε τη στρατηγική του πάνω στη λενινιστική ερμηνεία της θεωρίας του Μαρξ. Ποιος είναι όμως ο απολογισμός της λενινιστικής εμπειρίας; Στο ερώτημα αυτό δίνει τη δική του απάντηση ο Ιταλός ιστορικός Μάσιμο Σαλβαντόρι με το ακόλουθο άρθρο του.

 

Η ιστορική τύχη του κομμουνισμού στον 20ό αιώνα σημαδεύτηκε από τον λενινισμό.

 

Ο Λένιν θεμελίωσε μια πολιτική θρησκεία η οποία έγινε κράτος και μορφή κοινωνίας· η οποία δημιούργησε μιαν ορθοδοξία που γέννησε εκκλησίες που κατηγορούσαν η μία την άλλη για αίρεση και συγκρούονταν ανελέητα μεταξύ τους· η οποία κατέσχεσε με τα μέσα του τρόμου την παρούσα ιστορία στο όνομα μιας ειδυλλιακής μελλοντικής ιστορίας· η οποία, αφού υποσχέθηκε το βασίλειο της ισότητας και το τέλος κάθε μορφής βίας, οικοδόμησε ένα σύστημα σκληρής ανισότητας και διαρκούς πολιτικής και κοινωνικής βίας των κυβερνώντων πάνω στους κυβερνώμενους, που κορυφώθηκε με τα γκουλάγκ. Και όλα αυτά εξυμνήθηκαν από την Αριστερά της λενινιστικής σχολής ως η «νέα επιστήμη της κοινωνίας και της πολιτικής».

 

Δεν υπήρξε ανατροπή, ούτε τραγωδία ούτε χάσμα ανάμεσα στις υποσχέσεις και τα γεγονότα που να κλόνισαν την πίστη των οπαδών του Λένιν στη θεωρία του Ιδρυτή. Και όταν οι λογαριασμοί δεν έβγαιναν καθόλου και οι προσδοκίες διαψεύδονταν ριζικά, ιδού το σύνθημα που επικαλούνταν: «επιστροφή στον Λένιν». Θα το επικαλεστούν όλοι επανειλημμένα: ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ και ο Μπουχάριν όταν ηττήθηκαν από τον Στάλιν· ο Χρουστσόφ μετά τον θάνατο του δικτάτορα· ο Μάο, στην πάλη του εναντίον των «νέων τσάρων»· ο Τολιάτι μετά το 1956· ο Μπερλινγκουέρ, ο οποίος ακόμα το 1979 διαμαρτυρόταν εναντίον όποιου μιλούσε για «αποτυχία» του έργου του Λένιν· ο Γκορμπατσόφ, ο οποίος έθεσε το δικό του σχέδιο μεταρρυθμίσεων υπό την αιγίδα της επιστροφής στον λενινισμό. Ποτέ άλλοτε προκατάληψη και αυταπάτη δεν ήταν τόσο αβάσιμες, αφού ο λενινισμός ήταν το σοβιετικό σύστημα, αφού ο λενινισμός δεν ήταν δομικά σε θέση να παράγει αντισώματα σε σχέση με τον τύπο εξουσίας που εδραιώθηκε από τον Στάλιν και που παρατάθηκε μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης.

 

Βέβαια, μεταξύ των αξιών του διεθνιστή επαναστάτη Λένιν, ο οποίος, ενώ οικοδομούσε την άκαμπτη δικτατορία του μοναδικού κόμματος και του ηγέτη του, κήρυσσε την άμεση δημοκρατία και το τέλος του κράτους, και των αξιών του Στάλιν, ο οποίος έγινε ένας συντηρητικός εθνικιστής και υπερκρατιστής, υπήρχαν διαφορές και αντιθέσεις. Ωστόσο -αυτό είναι το κρίσιμο σημείο- τα όπλα και τα εργαλεία που δημιούργησε ο Λένιν ήταν εκείνα που κατέστησαν παντοδύναμο τον Στάλιν. Η ιδέα που συμμερίζονταν ο Λένιν και ο Στάλιν ήταν ότι οι μπολσεβίκοι είχαν το δικαίωμα να κατέχουν το απόλυτο μονοπώλιο της εξουσίας και να συντρίβουν κάθε αντιπολίτευση. Συμμερίζονταν το μίσος, πρώτα απ’ όλα, εναντίον των σοσιαλδημοκρατών, οι οποίοι κατηγορούνταν για προδοσία στον βαθμό που παρέμεναν πιστοί στις αρχές της αστικής δημοκρατίας, της διάκρισης των εξουσιών, του πολιτιστικού πλουραλισμού, και κατήγγειλαν τη δικτατορία μιας κομματικής ελίτ.

 

Ο Λένιν ήταν εκείνος ο οποίος, μεταξύ 1902 και 1904, υποστήριξε θεωρητικά την απόλυτη ηγεσία της κορυφής του κόμματος πάνω στις μάζες που καλούνταν να υπακούουν, την υπεροχή της αρχηγικής και γραφειοκρατικής αρχής σε σχέση με τη δημοκρατική αρχή, το ανώφελο του ρεφορμισμού. Ο Λένιν ήταν εκείνος ο οποίος, μετά τον Φεβρουάριο του 1917, διηύθυνε την επίθεση εναντίον της εύθραυστης νεογέννητης ρωσικής δημοκρατίας. Και μετά την κατάληψη της εξουσίας, τον Οκτώβριο, ήταν εκείνος που διέταξε τη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης, την απαγόρευση όλων των άλλων κομμάτων, την καταπίεση των μενσεβίκων, των αναρχικών και των σοσιαλεπαναστατών.

 

Ο Λένιν ήταν εκείνος που έφτιαξε τα εργαλεία του κόκκινου τρόμου εναντίον των «παλαιών» τάξεων, των αγροτών, των αντιπολιτευόμενων κάθε είδους. Ηταν εκείνος που στρατιωτικοποίησε την εργατική τάξη και που έπνιξε στο αίμα τους εξεγερμένους της Κρονστάνδης. Οταν ο Λένιν πέθανε, η επανάστασή του είχε νικήσει, αλλά κάθε αντίσωμα στην όλο και πιο ωμή άσκηση της εξουσίας είχε καταστραφεί. Το 1924 ο δρόμος ήταν ανοιχτός για τον Στάλιν. Εκείνο που μετράει για την ιστορική κρίση είναι το γεγονός ότι ακριβώς χάρη στο σύστημα που δημιούργησε ο Λένιν μπόρεσε ο Στάλιν να κάνει όσα έκανε. Και από αυτήν την ουσιαστική άποψη, ο Στάλιν υπήρξε ο αυθεντικός κληρονόμος του Λένιν.

 

Γιατί όμως κανένας εκφυλισμός του κομμουνισμού που βρισκόταν στην εξουσία δεν ήταν σε θέση να κλονίσει -παρά μόνον τη στιγμή του τελευταίου λυκόφωτος και της αποτυχίας που έγινε ολοφάνερη- την πίστη στον λενινισμό των κομμουνιστών που δεν βρίσκονταν στην εξουσία; Η κομμουνιστική πίστη είχε στο εσωτερικό της ένα «μηχανισμό διάσωσης», που ματαίωνε κάθε επαλήθευση: την ακλόνητη πεποίθηση ότι συντελούνταν μια «μετάβαση» από τον παλιό στον νέο κόσμο, με βάση την οποία η υπεροχή της σοσιαλιστικής δομής θα διόρθωνε οπωσδήποτε κάθε «προσωρινό λάθος», κάθε «ελάττωμα» και κάθε «αναγκαία βία».

 

Η ιστορία είχε ήδη μπει σε κίνηση και τίποτα δεν θα μπορούσε να τη σταματήσει. Αρκούσε να στρατευόμαστε και να περιμένουμε. Και ο λενινισμός αποτελούσε ένα αδιαπραγμάτευτο αγαθό. Κι ωστόσο, σε διαδοχικά κύματα, όλα είχαν διαγνωστεί και προβλεφθεί σχετικά με την τάση του μπολσεβικισμού προς την αχαλίνωτη δικτατορία από τους αντιμπολσεβίκους σοσιαλδημοκράτες και από τους κομμουνιστές που επέκριναν τον λενινισμό (για να μη μιλήσουμε για τους μη μαρξιστές): πριν από τον Οκτώβρη, από τον μενσεβίκο Μάρτοφ και από τον Τρότσκι, που δεν ήταν ακόμα μπολσεβίκος· αμέσως μετά τον Οκτώβρη, από τον Κάουτσκι, τον Τουράτι, τη Λούξεμπουργκ και τον Πάνεκουκ. Θα μπορούσαμε εδώ να αναφέρουμε και πολλά άλλα ονόματα. Χλευάστηκαν και καταγγέλθηκαν ως εχθροί, ως άνθρωποι που δεν κατανοούσαν τους λόγους του σοσιαλισμού και τα δίκαια του μέλλοντος.

 

Τώρα η παραβολή του λενινισμού έχει ολοκληρωθεί. Από τον Λένιν παραμένει το όνειρο -που γεννήθηκε από την αντίδραση στον τσαρικό δεσποτισμό και από τη φρίκη του πολέμου και μετατράπηκε σε καταστροφή- μιας χιλιαστικής λύτρωσης, μιας τελικής «απελευθέρωσης» της ανθρωπότητας, η οποία έγινε αντιληπτή στο φως ενός μισαλλόδοξου και βίαιου δογματισμού και οικοδομήθηκε με τα υλικά μιας από τις μεγαλύτερες τυραννίες της ιστορίας, που γκρεμίστηκαν τελικά από τις μπουλντόζες του Βερολίνου.