Σήμερα η στήλη της «Επιστήμης» έχει την τιμή να φιλοξενεί έναν μεγάλο στοχαστή επιστήμονα, επί δεκαετίες αδιαμφισβήτητο πρωταγωνιστή της βιοπληροφορικής και βασικό εισηγητή μιας νέας πολύπλοκης σύλληψης της ζωής. Ο Ανρί Ατλάν θεωρείται διεθνώς ένας από τους σημαντικότερους ερευνητές των φαινομένων της αυτοοργάνωσης στις φυσικές επιστήμες, αλλά και απόστολος της θεωρίας της πολυπλοκότητας όχι μόνο στην επιστήμη αλλά και στη φιλοσοφία.

Με άλλα λόγια, ο Ατλάν ανήκει στο αντισυμβατικό και μάλλον σπάνιο στις μέρες μας είδος επιστήμονα-φιλοσόφου (ή το αντίστροφο!) που ουδέποτε αποδέχτηκε τις απλοϊκές αναγωγές του πολύπλοκου στο απλό: τις κυρίαρχες δηλαδή επιστημονικές προσεγγίσεις και τις προσπάθειες διαχείρισης της εγγενούς πολυπλοκότητας της Φύσης.

Αφορμή για τον διάλογο που ακολουθεί υπήρξε η πρόσφατη μετάφραση στα ελληνικά του τελευταίου βιβλίου του με τίτλο «Η αντίληψη για τη ζωή στη μεταγενομική εποχή» από τις εκδόσεις Δίαυλος. Ευχαριστούμε θερμά τη δρα Λαοκρατία Λάκκα, μεταφράστρια και προσωπική φίλη του συγγραφέα, η οποία πρόθυμα διαμεσολάβησε για την υλοποίηση αυτής της αποκλειστικής συνέντευξης στην «Εφ.Συν.».

 →«Βρισκόμαστε στο τέλος της εποχής όπου στη βιολογία κυριαρχούσε η έννοια του γενετικού προγράμματος, και του απόλυτου γονιδιακού ντετερμινισμού που αυτή η έννοια συνεπάγεται.[...] Στη θέση του γενετικού προγράμματος αντιπροτείνουμε την πιο ευέλικτη έννοια της αυτοοργάνωσης, χωρίς ωστόσο να προσφεύγουμε σε κανέναν εξωτερικό σχεδιαστή-προγραμματιστή», υποστηρίζει ο Ανρί Ατλάν, ένας από τους βασικούς εισηγητές της αυτοοργάνωσης στη σύγχρονη επιστημονική σκέψη

Ο Ανρί Ατλάν μάς παρουσιάζει τον εποικοδομητικό ρόλο του τυχαίου στην πολύπλοκη οργάνωση της ζωής

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

• Πότε ξεκινήσατε τις έρευνές σας σχετικά με την αυτοοργάνωση των πολύπλοκων συστημάτων;

Στη δεκαετία του 1970, βασιζόμενος στις σημαντικές κατακτήσεις πρωτοπόρων φυσικών και των πληροφορικών εργάστηκα για την αποσαφήνιση και τη διεύρυνση της έννοιας της «πολυπλοκότητας μέσω του θορύβου» στα βιολογικά συστήματα, και έτσι κατέληξα στην εισήγηση των πρώτων μοντέλων αυτοοργάνωσης της έμβιας ύλης.

Σε αυτά τα μοντέλα μια ελάχιστη και τυχαία διαταραχή τής στερεότυπα επαναλαμβανόμενης ροής πληροφοριών (διαταραχή που στην πληροφορική περιγράφεται ως «θόρυβος») μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσει τα συστήματα αυτά στην απόκτηση νέων όλο και πιο πολύπλοκων ιδιοτήτων.

Συνειδητοποίησα λοιπόν ότι, στο πλαίσιο των αυτοοργανούμενων συστημάτων, ένα τυχαίο συμβάν (ο θόρυβος) ενδέχεται να είναι εφοδιασμένο με νέο νόημα. Οπως υπέθετα εκείνη την εποχή, στη λογική της αυτοοργάνωσης υπάρχουν δύο επίπεδα παρατήρησης: το επίπεδο του ίδιου του συστήματος στο οποίο εκδηλώνεται μια διαταραχή μέσω θορύβου, και το επίπεδο του μετα-συστήματος στο οποίο ο τυχαίος θόρυβος έχει συμβάλει στην ανάδυση μιας νέας οργάνωσης. Με τη μετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο, η αρχικά τυχαία διαταραχή μεταμορφώνεται σε δομική και λειτουργική πολυπλοκότητα.

Το μοντέλο μας της αυτοοργάνωσης της έμβιας ύλης εναντιωνόταν τόσο στο κυρίαρχο, μέχρι τη δεκαετία του ’70, μοντέλο της παντοκρατορίας των γονιδίων όσο και στην κυριολεκτική ερμηνεία της γλωσσικής μεταφοράς του «γενετικού προγράμματος». Στο τελευταίο βιβλίο μου, «Η αντίληψη της ζωής στη μεταγενομική εποχή», αναλύω επαρκώς το γιατί η σύγχρονη βιολογική σκέψη οφείλει πλέον να λαμβάνει υπόψη της τα επιγενετικά φαινόμενα που δεν ανάγονται στην απλή εκτέλεση ενός προγράμματος καταγεγραμμένου στο DNA.

• Οι διεργασίες της αυτοοργάνωσης αφορούν μόνο τα έμβια συστήματα;

Τα φαινόμενα αυτοοργάνωσης δεν αφορούν αποκλειστικά τα έμβια συστήματα ούτε και περιορίζονται στη βιολογία. Φαινόμενα αυτοοργάνωσης διαπιστώνονται επίσης κατά κόρον από τις φυσικοχημικές, τις γνωσιακές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Σε όλες τις περιπτώσεις όμως τα πολλά επιμέρους στοιχεία των αυτοοργανούμενων συστημάτων αλληλεπιδρούν μεταξύ τους κατά τέτοιο τρόπο ώστε η συνολική συμπεριφορά του συστήματος να μην είναι κατανοητή, αιτιολογήσιμη και προβλέψιμη μόνον από κάποια επιμέρους στοιχεία. Πρόκειται δηλαδή για μη μονοσήμαντα αναδυόμενα φυσικά φαινόμενα, όπου το συνολικό αποτέλεσμα όχι μόνο δεν αντιστοιχεί στο άθροισμα των ιδιοτήτων των συστατικών στοιχείων, αλλά είναι και εγγενώς απρόβλεπτο. Υπάρχει ένας βαθμός «στοχαστικότητας» που επιτρέπει στα φαινόμενα της αυτοοργάνωσης την ανάδυση μιας μη προβλέψιμης καινοτομίας.

• Υπάρχει όμως μια σαφής επιστημονική έννοια ικανή να σκιαγραφεί τη δημιουργική δράση ενός τόσο αποφασιστικού αλλά απρόβλεπτου παράγοντα;

Ο παράγων αυτός είναι ο «θόρυβος», με την πληροφορική έννοια. Οταν ο θόρυβος, υπό τη μορφή μη προβλέψιμων ή τυχαίων αναταράξεων, εισάγεται και εσωτερικεύεται από ένα αυτοοργανούμενο σύστημα, τότε αυτό αντί να καταρρεύσει ή να καταστραφεί, ενδέχεται να επιλέξει να αντιδράσει, δηλαδή να αναδιοργανωθεί. Κάπως έτσι πυροδοτούνται οι διεργασίες της πολυπλοκοποίησής του, καθώς και τα νέα αναδυόμενα φαινόμενα που αυτές οι διεργασίες συνεπάγονται.

Ωστόσο, από πολύς νωρίς –από τις αρχές της δεκαετίας του 1970– συνειδητοποίησα ότι για να εφαρμόσει κανείς πληροφορικά μοντέλα στην εξήγηση των βιολογικών φαινομένων χρειαζόταν να διευρυνθεί η κλασική έννοια του «θορύβου» της πληροφορικής. Αντίθετα με ό,τι πίστευαν τότε, ο θόρυβος δεν ταυτίζεται πάντοτε με την υποβάθμιση ή την καταστροφή της πληροφορίας, αλλά ενίοτε είναι σε θέση να δημιουργεί επιπρόσθετη πληροφορία! Οδηγεί δηλαδή σε δομικές ή/και λειτουργικές αναδιοργανώσεις των πληροφορικών συστημάτων.

Ετσι κατέληξα να προτείνω την, ευρέως αποδεκτή πλέον, ιδέα της «τάξης από θόρυβο» (αγγλιστί, order from noise), δηλαδή τα τυχαία «θορυβώδη» συμβάντα ως αποφασιστικό οργανωτικό παράγοντα.

• Ολο και περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι πλέον έχουμε εισέλθει στη «μεταγενομική εποχή». Πώς αυτή η νέα αντιγονιδιοκρατική προσέγγιση μεταβάλλει τη συνολική μας αντίληψη για τη ζωή;

Πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα, και μεγάλο μέρος του τελευταίου βιβλίου μου επιχειρεί να διερευνήσει τις συνέπειες αυτής της νέας προσέγγισης των έμβιων συστημάτων για την ανθρώπινη σκέψη, συνολικά.

Βρισκόμαστε πράγματι στο τέλος της εποχής όπου στη βιολογία κυριαρχούσε η έννοια του γενετικού προγράμματος και του απόλυτου γονιδιακού ντετερμινισμού που η έννοια αυτή συνεπάγεται. Δεν έχουμε πλέον το δικαίωμα να ισχυριζόμαστε ότι μπορούμε να εξηγούμε τη δομή και τη λειτουργία ενός έμβιου όντος βασιζόμενοι αποκλειστικά στα γονίδιά του.

Στη θέση του «γενετικού προγράμματος» αντιπροτείνουμε την πιο ευέλικτη έννοια της «αυτοοργάνωσης», χωρίς ωστόσο να προσφεύγουμε σε κανέναν εξωτερικό σχεδιαστή-προγραμματιστή. Εξάλλου, από καιρό γνωρίζουμε ότι ακόμη και οι περίπλοκες, μη βιολογικές, φυσικές δομές μπορούν επίσης να αυτοοργανώνονται.

Ποιος είναι ο πρωταρχικός παράγων και ο κοινός παρονομαστής όλων αυτών των φαινομένων αυτοοργάνωσης; Η τυχαιότητα. Ενέχεται να υπάρχουν φυσικά αίτια για την παρουσία της τυχαιότητας, αυτή όμως δεν είναι «προγραμματισμένη» από κανένα αυτοοργανούμενο σύστημα.

• Ποιες είναι οι φιλοσοφικές προεκτάσεις από την αποδοχή μιας αμιγώς επιστημονικής έννοιας της αυτοοργάνωσης;

Μια από τις πιο ανατρεπτικές συνέπειες της επικράτησης των εξηγητικών μοντέλων της αυτοοργάνωσης είναι ότι συνιστούν ένα ισχυρότατο επιχείρημα ενάντια στην ιδέα ότι πίσω από τη δημιουργία του φυσικού κόσμου και του ανθρώπου βρίσκεται ένας «Ευφυής Σχεδιασμός». Σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της σκοταδιστικής ιδέας, δεν είναι δυνατόν να υπάρχει αυτοοργάνωση χωρίς σχεδιαστή: η παρουσία ενός σχεδιαστή θεωρείται αναγκαία για την «εξήγηση» οποιασδήποτε πολύπλοκης οργάνωσης.

Οι διεργασίες αυτοοργάνωσης, αντίθετα, υποδεικνύουν ότι η επίκληση ενός ευφυούς σχεδιασμού είναι περιττή και διόλου αναγκαία. Αξίζει να αναφέρουμε δύο εντυπωσιακά παραδείγματα: τα μόρια του DNA και των πρωτεϊνών, μολονότι κανένα από αυτά δεν είναι ζωντανό, μπορούν να αυτοοργανώνονται συμβάλλοντας στην ανάδυση κάθε έμβιας κυτταρικής μονάδας. Οι νευρώνες πάλι, είναι νευρικά κύτταρα που ενώ δεν διαθέτουν, το καθένα ατομικά, νοητικές ή γνωστικές ιδιότητες, μπορούν, ωστόσο, να συνδέονται μεταξύ τους και να συγκροτούν έναν εγκέφαλο που, ως γνωστόν, διαθέτει γνωσιακές και νοητικές ιδιότητες.

• Συνεπώς, εκτιμάτε ότι οι έρευνές σας για την αυθόρμητη αυτοοργάνωση ενισχύουν τις αθεϊστικές προσεγγίσεις, οι οποίες θεωρούν περιττή την προσφυγή σε κάποια «εξωγενή» δημιουργική δύναμη…

Είναι αλήθεια ότι οι θεωρίες που έχω αναπτύξει μας επιτρέπουν να συλλάβουμε την ιστορία της φύσης ως αυτοδημιουργία, η φύση είναι δηλαδή ικανή να διαφοροποιείται και να αυτοοργανώνεται αφ’ εαυτής, χωρίς να χρειάζεται κάποιο υπερφυσικό ή απόλυτο ξεκίνημα.

Γιατί άραγε θα έπρεπε να θεωρείται αναγκαία για τη δημιουργία του σύμπαντος η επίκληση ενός χρόνου μηδέν, όπως ισχυρίζεται αυθαίρετα η θεωρία του Μπιγκ μπαγκ, της Μεγάλης έκρηξης που υποτίθεται ότι δημιούργησε τα πάντα; Αρκεί μόνο να σκεφτούμε τη μέτρηση του χρόνου όχι σε μια γραμμική κλίμακα αλλά σε μια κλίμακα λογαριθμική. Γιατί να μη θεωρείται αυτή η υπόθεση πιο εύλογη;

• Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι οι αναζητήσεις και οι επιστημονικές θεωρίες σας βρίσκονται σε έναν συνεχή και υπόγειο διάλογο με τη σκέψη του Σπινόζα;

Πράγματι! Ανακάλυψα το έργο του Σπινόζα πολύ αργά, το 1986, και από τότε εξακολουθώ να το μελετώ. Αφού είχα ήδη δημοσιεύσει τις πρώτες έρευνές μου σχετικά με την αυτοοργάνωση, κάποιοι φιλόσοφοι μου υπέδειξαν ότι πολλά από τα όσα πρότεινα είχαν ήδη διατυπωθεί στις φιλοσοφικές απόψεις του Σπινόζα.

Αυτός ο μεγάλος φιλόσοφος έζησε σε έναν αιώνα σταθμό για την ιστορία της ανάπτυξης των φυσικών επιστημών, μια εποχή που σήμερα περιγράφουμε ως αιώνα της «μηχανικής επανάστασης». Αντίθετα όμως από τους διαπρεπείς σύγχρονούς του, τον Καρτέσιο και τον Λάιμπνιτς, ο Σπινόζα δεν συνέβαλε άμεσα στην ανάπτυξη των φυσικών επιστημών. Ανέλυσε, ωστόσο, σε βάθος τις φιλοσοφικές –ανθρωπολογικές και ηθικές– επιπτώσεις της γνωστικής επανάστασης των φυσικών επιστημών.

Μέσα από μια ιδιαίτερα τολμηρή και πρωτότυπη ανάλυση κατάφερε να συνδέσει την ντετερμινιστική σκέψη με την ανθρωπολογική ανάγκη για ελευθερία, χωρίς ποτέ να υποκύψει στην πλάνη της ελεύθερης βούλησης.

Οπως και ο Σπινόζα, σκέφτομαι σήμερα ότι είναι μάλλον προτιμότερο να αποδεχτούμε το αξίωμα του απόλυτου ντετερμινισμού, και μέσα σε αυτό το πλαίσιο να επεξεργαστούμε μια ηθική της ελευθερίας, η οποία να αποδέχεται την ιδέα ότι μπορούν κάλλιστα να συνυπάρχουν ο ντετερμινισμός με την υπευθυνότητα.

Η παραδοσιακή αντίληψη ότι δεν υπάρχει ηθική ευθύνη παρά μόνο όταν έχουμε ελευθερία επιλογών, είναι λανθασμένη. Αντίθετα, είμαστε υπεύθυνοι για πολλά πράγματα τα οποία δεν έχουμε επιλέξει. Είναι πολύ σημαντικό, σήμερα, να αποδεχτούμε αυτή τη σπινοζική θέση και να εγκαταλείψουμε την παραπλανητική άποψη ότι δεν υπάρχει υπευθυνότητα, και συνεπώς ηθική, αν δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση.

• Τι είναι αυτό που περισσότερο σας ενδιαφέρει στον ιδιότυπο «μονισμό» του Σπινόζα; Μήπως το γεγονός ότι δεν αποδέχτηκε ποτέ τον δυϊσμό σώματος-πνεύματος;

Εχετε δίκιο, η αποδοχή της αυτοοργάνωσης τροποποιεί θεμελιωδώς και τους όρους με τους οποίους τίθεται το αιώνιο πρόβλημα των σχέσεων του σώματος με το πνεύμα. Και δεν μπορούμε πλέον να αρκεστούμε στην κλασική φόρμουλα του αφελούς υλισμού, που δεχόταν ότι ο εγκέφαλος εκκρίνει τη σκέψη όπως το ήπαρ τη χολή. Τίθεται βέβαια το ερώτημα για το πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί ικανοποιητικά το ότι ο νους δημιουργείται από τα υλικά του εγκεφάλου και, αντίστροφα, πώς μια άυλη νοητική κατάσταση, π.χ. μια συνειδητή απόφαση, μπορεί να προκαλεί την κίνηση του υλικού σώματος.

Ο σπινοζικός «μονισμός» μάς επιτρέπει να επιλύσουμε αυτή τη δυσκολία: δεν υπάρχει αιτιώδης σχέση ανάμεσα στο πνεύμα και το σώμα διότι πολύ απλά πρόκειται για δύο όψεις του ίδιου πράγματος. Και δεδομένου ότι το σώμα και το πνεύμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα σε μια οργανική ενότητα, όποτε διαπιστώνουμε πως μια σωματική κατάσταση καθορίζεται από κάποια «εσωτερική» στο σώμα κατάσταση, τότε το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τις καταστάσεις του πνεύματος ή του νου. Δεν υπάρχει λοιπόν κανένας λόγος να φανταζόμαστε ότι το πνεύμα ή ο νους μας μπορεί να δημιουργεί κάτι εκ του μηδενός, χάρη σε μια καινοφανή αλλά μυστηριώδη αιτιακή σχέση. Αν όμως αυτό ισχύει, τότε η ελεύθερη βούληση καταρρέει. Ο άνθρωπος δεν είναι πια ο «κυρίαρχος της νοητικής αυτοκρατορίας», ποτέ δεν ξεφεύγει από τον ντετερμινισμό της φύσης, αλλά, αντίθετα, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της.

Από αυτή την άποψη ο άνθρωπος δεν μπορεί να δημιουργήσει τίποτα εκτός από ό,τι του είναι από τη φύση επιτρεπτό. Οι συγκρούσεις που αντιπαραθέτουν τη Φύση, είτε ως κάτι αυτοδημιούργητο είτε ως δημιούργημα του Θεού, στα τεχνήματα, δηλαδή στα δημιουργήματα του ανθρώπου, είναι εν πολλοίς άχρηστες και συχνά βεβαρημένες από μεροληπτικά ιδεολογήματα.

……………………………………………………………………….

Ποιος είναι

Ο Ανρί Ατλάν, Γάλλος εβραϊκής καταγωγής, γεννήθηκε το 1931. Σπούδασε ιατρική και βιολογία, με ειδίκευση στη βιοφυσική. Δίδαξε επί σειρά ετών βιοφυσική στην Ιατρική Σχολή στο Παρίσι και στην Ιερουσαλήμ.

Eπίσης, ως αναγνώριση της τεράστιας πολιτισμικής και κοινωνικής σημασίας των μελετών του στη φιλοσοφία της βιολογίας, υπήρξε διευθυντής σπουδών στην περίφημη Σχολή Ανώτερων Κοινωνικών Επιστημών (EHESS) στο Παρίσι.

Συγγραφέας πολλών ειδικών πανεπιστημιακών εγχειριδίων βιοφυσικής και θεωρητικής βιολογίας, αλλά και μερικών ιδιαίτερα σημαντικών επιστημονικών βιβλίων για μη ειδικούς αναγνώστες. Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί από τη Λαοκρατία Λάκκα: «Το τέλος της παντοκρατορίας των γονιδίων» (εκδ. Leader Books), «Η τεχνητή μήτρα» (εκδ. Εστία) και πριν από έναν μήνα το τελευταίο βιβλίο του «Η αντίληψη για τη ζωή στη μεταγενομική εποχή. Τι είναι η Αυτοοργάνωση» (εκδ. Δίαυλος).