Γιώργος Ν. Περαντωνάκης
«Η μεταπολιτευτική κριτική στον καθρέφτη»
Μελέτη. Πόλις 2013, σελ. 222
Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη
Στην εποχή των social media ακόμα και οι μορφές διάδοσης της πληροφορίας που μέχρι πριν από λίγα χρόνια έμοιαζαν καινοτόμοι, όπως το blogging και οι ιστότοποι, σταδιακά ξεπερνιούνται. Τη θέση τους παίρνει η αλληλεπίδραση ανάμεσα στους χρήστες των κοινωνικών δικτύων, χάρη στη δύναμη που αποκτούν τα κείμενα όταν αναπαράγονται αλυσιδωτά, ακόμα και αν στερούνται το κύρος που δίνει το ισχυρό όνομα μιας μεγάλης εφημερίδας ή μια γνωστή υπογραφή. Σταματά να έχει σημασία ποιος λέει κάτι, αλλά πόσο μπορεί να διαδοθεί στις οθόνες του υπολογιστή. Τέτοιες αλλαγές δεν περιορίζονται μόνο στις ειδήσεις, αλλά επηρεάζουν και τους τρόπους συγγραφής, διανομής και αξιολόγησης των λογοτεχνικών κειμένων. Κάποια έργα δημοσιεύονται πρώτα στο internet και πολύ αργότερα βρίσκονται τυπωμένα στα βιβλιοπωλεία. Αλλα διατηρούν μόνο την ψηφιακή τους μορφή και πωλούνται από διαδικτυακά καταστήματα σημειώνοντας απρόσμενα μεγάλη επιτυχία. Ολα λειτουργούν ανεξάρτητα από τους παραδοσιακούς κανόνες που ίσχυαν μέχρι τώρα στην εκδοτική παραγωγή.
Ωστόσο, είναι αδύνατον να προσεγγίσουμε τη νέα πραγματικότητα χωρίς να καταλάβουμε πρώτα πώς φτάσαμε εδώ. Αυτό επιχειρεί να απαντήσει ο Γιώργος Περαντωνάκης με τη «Μεταπολιτευτική κριτική στον καθρέφτη». Ο ίδιος είναι μάχιμος κριτικός βιβλίου και έχει κάνει διδακτορικό πάνω στη νεοελληνική πεζογραφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η μέθοδος που ακολουθεί στην παρούσα μελέτη είναι απλή και πρωτότυπη: αναλύει τις απόψεις που εμφανίστηκαν σε εφημερίδες, περιοδικά και μονογραφίες για την κριτική με στόχο να καταγράψει τις ιδέες που έχουν οι ίδιοι οι μετέχοντες στον χώρο του βιβλίου για ζητήματα όπως η σχέση της θεωρίας και της ιδεολογίας κατά την ανάλυση ενός έργου, το αν είναι δυνατή η αντικειμενικότητα στην αξιολόγηση και τις επιθέσεις που δέχεται η κριτική. Καταλήγει στο τελευταίο κεφάλαιο να εξετάσει τι είναι και τι δεν είναι κριτική. Θέτει ως επίκεντρο της ανάλυσής του μια συζήτηση που έγινε το 1990 για λογαριασμό του περιοδικού «Το Δέντρο», στην οποία συμμετείχαν οι Κώστας Μαυρουδής, Τάσος Γουδέλης, Αλέξης Ζήρας, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου και Ευριπίδης Γαραντούδης.
Τελικά, βέβαια, τα ερωτήματα που απασχολούν τον Περαντωνάκη είναι πολύ περισσότερα και εκτείνονται πέρα από την κριτική. Εχουν να κάνουν με το τι είναι αυτό που καταξιώνει ένα βιβλίο και πώς λειτουργεί συνολικά ο εκδοτικός χώρος στην Ελλάδα. Για να απαντήσει στο πρώτο στέκεται τόσο στις απονομές βραβείων όσο και στις βιβλιοπαρουσιάσεις που γράφονται στις εφημερίδες. Οσον αφορά το δεύτερο ο Περαντωνάκης επιχειρεί να καταγράψει τις εξελίξεις στον χώρο του βιβλίου από τη δεκαετία του ’90 μέχρι σήμερα και τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν (ή φημολογήθηκε ότι αναπτύχθηκαν) ανάμεσα σε εκδότες, λογοτέχνες και εφημερίδες την περίοδο που η οικονομική ανάπτυξη έφερε χρήματα και στον εκδοτικό χώρο. Αναγνωρίζει ως σημείο καμπής το 1997, με τη δημιουργία των πρώτων ένθετων που είχαν εξειδίκευση στο βιβλίο, όταν πολλαπλασιάστηκαν τα κείμενα κριτικής και δόθηκε η ευκαιρία για συστηματοποίηση στην άσκησή της.
Το υλικό που εξετάζει ο Περαντωνάκης δεν επαρκεί πάντα για να απαντήσει σε όλα τα ερωτήματα. Στηριζόμενος σε όσα έχουν γράψει οι ίδιοι οι κριτικοί για το αντικείμενό τους καταφέρνει μεν να τους θέσει μπροστά στον καθρέφτη αλλά αυτό που αποκαλύπτει δεν είναι τόσο το αληθινό τους πρόσωπο όσο η αυτοεικόνα τους. Εδώ έρχεται η διεθνής βιβλιογραφία για να καλύψει τις ελλείψεις. Ο Περαντωνάκης τη χρησιμοποιεί θαρραλέα αναζητώντας φρέσκιες προσεγγίσεις στην ελληνική περίπτωση.
Στον πρόλογο ο συγγραφέας αναφέρει ως στόχο της μελέτης του το να «συμβάλει στην ανάδειξη της αυτογνωσίας της κριτικής και στην περαιτέρω αναμόχλευση θεμάτων, τάσεων και ζητουμένων που πρέπει να συζητηθούν διεξοδικότερα». Οι μέχρι τώρα συζητήσεις που προκάλεσε δείχνουν ότι έχει πετύχει. Οντας το πρώτο βιβλίο που εξετάζει με αυτόν τον τρόπο τον χώρο της λογοτεχνίας στη Μεταπολίτευση ανοίγει ένα νέο και εξαιρετικά ενδιαφέρον πεδίο για να κατανοήσουμε την κριτική της λογοτεχνίας και, υπό προϋποθέσεις, μας προσφέρει μια ιστορία της λογοτεχνίας μέσα από τον καθρέφτη της.
