Αυτά τα κουδούνια χτυπούν για… καλό. Στέλνουν μήνυμα αφύπνισης στη φύση και στους ανθρώπους, ξορκίζοντας τις επιβουλές του κακού. Και ήρθαν φέτος για πρώτη φορά ώς τη Θεσσαλονίκη από μέρη που είναι με έναν μαγικό τρόπο τόσο κοντινά και τόσο μακρινά ταυτόχρονα, από ένα μυστηριακό, παράλληλο με το δικό μας, Σύμπαν
«Είναι αποτροπαϊκή η δύναμη του κουδουνιού. Ξορκίζει κατά κάποιο τρόπο το κακό-λένε οι διοργανωτές του δρώμενου-και ταυτόχρονα είναι και κάλεσμα, είναι αφύπνιση: Ξυπνήστε!
Της Στελλίνας Μαργαριτίδου
Εκεί δίπλα στη λίμνη μαγικά πλάσματα, άγρια και χαρούμενα, ντυμένα με τομάρια ζώων, ξορκίζουν το κακό και προσκαλούν σ' έναν τρελό οργιαστικό χορό που κρατά για μέρες… Τις νύχτες χάνονται, γίνονται ένα με το σκοτάδι, τους καταπίνει η ομίχλη που πέφτει από τους γύρω λόφους και κρατά μέχρι το άλλο πρωί… Χορεύουν αυτόν τον παράξενο χορό περνώντας τον κάμπο, φτάνοντας δίπλα στη θάλασσα και ανηφορίζοντας ξανά τα ριζά των λόφων… Ο ήχος τους αναγγελτικός, άλλοτε ανατριχιαστικός και υπόκωφος, άλλοτε οξύς, απόκρουση κάθε κακού, μια μυστική συχνότητα, ασπίδα και δόρυ και κάλεσμα μαζί. «Είναι αποτροπαϊκή η δύναμη του κουδουνιού. Ξορκίζει κατά κάποιο τρόπο το κακό, ταυτόχρονα είναι και κάλεσμα, είναι αφύπνιση: Ξυπνήστε! Ο επαναλαμβανόμενος ήχος και η δόνησή του καλούν τη γη να γονιμοποιηθεί» λέει η Γιάννα Ευαγγελίδου, σκηνοθέτιδα και «ψυχή» της δράσης που αυτή την εβδομάδα παρουσιάστηκε στο Λαογραφικό & Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας-Θράκης και φιλοδοξεί στο εξής να εξελιχθεί σε θεσμό.
«Οι Δρόμοι του Κουδουνιού» οδηγούν στη Θεσσαλονίκη
Από τις πρώτες μέρες του 2014 και ώς τις 23 Φεβρουαρίου στο Εθνολογικό και Λαογραφικό Μουσείο Μακεδονίας-Θράκης διοργανώθηκαν φωτογραφικές εκθέσεις με θέμα το έθιμο της κωδωνοφορίας κυρίως στην Κεντρική Μακεδονία και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, εικαστικά δρώμενα στην πλατεία Αριστοτέλους με ζωγραφιστές μάσκες, εικαστικό εργαστήρι για παιδιά –στη διάρκεια του οποίου δημιούργησαν, με την καθοδήγηση έμπειρων τεχνιτών, στολές κωδωνοφόρων του Σοχού, ημερίδα για τη μεταμφίεση και τον χορό, εκδήλωση με τη συγγραφέα Ζυράννα Ζατέλη να διαβάζει αποσπάσματα από το βιβλίο της «Και με το φως του λύκου επανέρχονται». Ολες οι παραπάνω δράσεις κορυφώθηκαν με μια μοναδική πομπή κωδωνοφόρων από διάφορα μέρη της Μακεδονίας από την παραλία της Θεσσαλονίκης μέχρι την πλατεία Αριστοτέλους.
«Το έθιμο της κωδωνοφορίας είναι μέρος τελετουργικών εκδηλώσεων που ανέπτυξε η προνεωτερική κοινωνία για να προστατέψει τη γεωργο-κτηνοτροφική παραγωγή της, να ενισχύσει τις δυνάμεις συνοχής στο εσωτερικό της, να εκφορτίσει -παρωδώντας τις κοινωνικές συμβάσεις- τις εντάσεις που μοιραία συσσωρεύονται στην κοινή ζωή. Αναπαραστάσεις γεωργικών εργασιών, διατροφικά έθιμα, παρωδίες γάμων και τελετές γονιμικού χαρακτήρα με «θάνατο» και «ανάσταση», συλλογικές μεταμφιέσεις, ήχοι αρμονικοί και ήχοι παταγώδεις, πανδαιμόνιο, αντιστροφή της κανονικότητας, πανηγυρισμοί, χοροί, συνθέτουν έναν ενάντιο κόσμο, παράδοξο, κάποτε και αλλόκοτο, μια λυτρωτική για τα μέλη της κοινότητας πρόσκαιρη «συντριβή των ορίων του πολιτισμού» εξηγεί ο διευθυντής του μουσείου Ζήσης Σκαμπάλης, που μελετά από το 1970 τις εκδηλώσεις αυτές, συμπληρώνοντας: «Επιχειρούμε για πρώτη φορά μια νέα προσέγγιση με ευρωπαϊκή προοπτική στο πλαίσιο της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς που υποστηρίζεται από την UNESCO».
Συμπαντική κωδωνοκρουσία
Προετοιμάζοντας τη σειρά αυτή των εκδηλώσεων και με σκοπό να καταγράψουν –κατά μία έννοια να διασώσουν στη συλλογική μνήμη– με κάθε λεπτομέρεια τις μύχιες πτυχές του ζωντανού ώς και σήμερα εθίμου, ομάδες μελετητών επισκέφτηκαν τον Σοχό του Ν. Θεσσαλονίκης, το Φλάμπουρο και την Ανθή του Ν. Σερρών, το Λιβάδι Ολύμπου και τη Νικήσιανη του Ν. Καβάλας και το Μοναστηράκι, τον Ξηροπόταμο, την Πετρούσα, τους Πύργους, την Καλή Βρύση, τον Βώλακα και το Παγονέρι του Ν. Δράμας. Μίλησαν με τους ντόπιους που κάθε χρόνο, μακριά από τα φλας και τις κάμερες, στήνουν τις τελετές και τα δρώμενα μεταλαμπαδεύοντας τις προαιώνιες μνήμες στους νεότερους, ήρθαν σε επαφή με αντίστοιχες ομάδες από τη Σκύρο, τη Μυτιλήνη, τη Νάξο, τη Γέργερη της Κρήτης, αλλά και μελετητές από την Ισπανία, την Ελβετία, την Ιταλία, την Αυστρία, τη Βουλγαρία, το Ισραήλ. «Πρόκειται για ένα πανευρωπαϊκό έθιμο για το οποίο η περιοχή της Θεσσαλονίκης είναι… δρόμος. Η περιοχή, μην ξεχνάτε, βρίσκεται στον διάδρομο Θερμαϊκός-Αξιός-Μοράβας-κοιλάδα της Ουγγαρίας που διέτρεξε ο πολιτισμός των καλλιεργητών γύρω στην 7η χιλιετία π.Χ., μεταδίδοντας τη γεωργία από το Αιγαίο στις ολιγομελείς κοινωνίες των κυνηγών της Μεσευρώπης. Μέσα από όμοιους διαδρόμους η νέα οργάνωση της συλλογικής ζωής, που πλέον στηριζόταν σε παραγωγικούς κύκλους, διέσχισε τον ορεινό όγκο των Αλπεων και από τη βόρεια ακτογραμμή της Μεσογείου απλώθηκε έως την 5η χιλιετία π.Χ. σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο» θα πει ο Ζήσης Σκαμπάλης, αφήνοντάς μας, είναι αλήθεια, λίγο έκπληκτους καθώς υπογραμμίζει από πόσο… μακριά έχουν ξεκινήσει όλα αυτά, τα οποία έφτασαν προχθές ώς τα καφέ της πλατείας Αριστοτέλους. Σαν να άκουσε τη σκέψη μας, με την επόμενη φράση του συνδέει το προαιώνιο αυτό έθιμο με το σήμερα… «Αν ο προνεωτερικός άνθρωπος επινόησε τα εκκωφαντικά στην κλίμακα της κοινότητάς του κουδούνια για να εξορκίσει το κακό –και φαίνεται πως τα κατάφερε καλά-, τι διαστάσεων κουδούνια να περιμένουμε από τον νεωτερικό άνθρωπο που σε μόλις δυόμισι αιώνες έφτασε να απειλήσει τον πλανήτη; Ισως μια κωδωνοφορία συμπαντικής κλίμακας!»
