Ως τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν εργοστάσιο μεταξιού και από αυτή τη δραστηριότητα έγινε «νονός» της γύρω περιοχής. Είναι όμως ένα παλίμψηστο της ιστορίας, αφού στα σπλάχνα του βρέθηκαν ίχνη ρωμαϊκής εποχής, αιώνες αργότερα επιλέχθηκε για κατοικία του πρίγκιπα Καντακουζηνού, στα τέλη του 1944 έγινε φρουραρχείο του ΕΛΑΣ και το 1993 δωρήθηκε στον Δήμο Αθηναίων.
Της Χαράς Τζαναβάρα
Το κτιριακό συγκρότημα των 1.300 τετραγωνικών καλύπτει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Μεγάλου Αλεξάνδρου, Μυλλέρου, Λεωνίδου και Γιατράκου. Η ιστορία του χάνεται στους αιώνες και ψήγματά της αποκαλύφθηκαν το 2006, κατά την τελευταία ανακαίνισή του για να στεγάσει ένα μέρος της πολύτιμης συλλογής της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων.
Οι ανασκαφές που προηγήθηκαν, ύστερα από εισηγήσεις των Εφορειών Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού, έφεραν στο φως δύο δωμάτια ρωμαϊκής κατοικίας, πήλινους αγωγούς, μια αψιδωτή κατασκευή κυκλικής διατομής και δεξαμενή που ανάγεται στην υστερορωμαϊκή περίοδο.
Τα πιο σημαντικά ευρήματα, όμως, εντοπίστηκαν στα θεμέλια βοηθητικού κτίσματος και περιλαμβάνουν εννέα τάφους της ύστερης ελληνιστικής και της πρώιμης ρωμαϊκής περιόδου. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι αποτελούν τμήματα νεκροταφείου που λειτουργούσε κατά μήκος της αρχαίας οδού, η οποία ξεκινούσε από τις Ηριες Πύλες και κατέληγε στον Ιππειο Κολωνό, ένα από τα ωραιότερα προάστια των Αθηνών.
Η νεότερη ιστορία της περιοχής είναι πολύ πιο… πεζή και συνδέεται με τη γενικότερη διαδρομή της Αθήνας. Λίγο πριν από το τέλος της Τουρκοκρατίας και λόγω της πολιορκίας του Κιουταχή, είχε εγκαταλειφθεί από τους περίπου 8.000 κατοίκους της. Διέθετε τότε λιγότερες από 1.000 κατοικίες από τις οποίες είχαν διασωθεί από τις επιδρομές περίπου 300. Η εικόνα αλλάζει στα τέλη του 1834, μετά την επίσημη εγκατάσταση του Οθωνα στην Αθήνα, η οποία ένα χρόνο νωρίτερα είχε κηρυχθεί πρωτεύουσα του νεότερου ελληνικού κράτους.
Η οικοδομική δραστηριότητα ήταν πρωτοφανής και χωρίς να έχει προηγηθεί πολεοδομικό σχέδιο. Μέσα σε μία δεκαετία (1830-40) ο πληθυσμός της πενταπλασιάστηκε και έφτασε στους 40.000 κατοίκους. Εκτός από τους λίγους «αυτόχθονες», συρρέουν πολλοί Ελληνες από το εξωτερικό, φιλέλληνες αλλά και κάθε λογής τυχοδιώκτες. Τα πολεοδομικά σχέδια των Κλεάνθη – Σάουμπερτ, που εκπονήθηκαν κατ' εντολήν του Οθωνα, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος τους έμειναν στα «θα», προέβλεπαν την κατασκευή των ανακτόρων στη σημερινή Ομόνοια. Το νέο διαρρέει και η ευρύτερη περιοχή αρχίζει να κερδίζει πόντους στο άτυπο χρηματιστήριο της γης.
Το Μεταξουργείο ήταν εκτός της ιστορικής πόλης, αλλά βρισκόταν δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Ως τότε έφερε τη μάλλον απαξιωτική ονομασία «Χεζολιθάρι», αλλά ακριβώς αυτή η υποβάθμιση άφηνε μεγάλα περιθώρια για κερδοσκοπία σε επίδοξους επενδυτές. Ειδικά σε αυτούς που ήθελαν να γειτονεύουν με το βασιλικό ζεύγος. Το 1837 ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Καντακουζηνός αποφάσισε να αγοράσει ένα μεγάλο οικόπεδο. Είχε έρθει στην Ελλάδα από τις παραδουνάβιες χώρες το 1821 μαζί με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη.
Για την κατασκευή του αρχοντικού του απευθύνθηκε στον Δανό αρχιτέκτονα Χανς Κρίστιαν Χάνσεν (1803-1883), που είχε εγκατασταθεί εκείνη την περίοδο στην Αθήνα μαζί με τον μικρότερο αλλά πιο ταλαντούχο αδελφό του Θεόφιλο, τον δημιουργό μερικών από τα κομψότερα κτίρια της πρωτεύουσας (Ακαδημία, Εθνική Βιβλιοθήκη κ.λπ.). Το μέγαρο Καντακουζηνού, όπως ήταν η πρώτη ονομασία του κτιρίου, έμεινε ημιτελές όταν άλλαξαν οι σχεδιασμοί και τα ανάκτορα χωροθετήθηκαν τελικά στη σημερινή τους θέση.
Στη δεκαετία του 1850, τα σχέδια του Χάνσεν εγκαταλείφθηκαν και το μισοτελειωμένο συγκρότημα αξιοποιήθηκε και στέγασε το πρώτο εργοστάσιο επεξεργασίας μεταξιού, δίνοντας το όνομά του στην ευρύτερη περιοχή. Πουλήθηκε στους αδελφούς Δουρούτη, από τους οποίους ο ένας ήταν διευθυντής της επιχείρησης.
Ηταν αυτοί που έθεσαν σε λειτουργία το πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο στην Ελλάδα, όπως περιγράφει ο ακαδημαϊκός Σόλων Κυδωνιάτης στο βιβλίο του «Αι Αθήναι, παρελθόν και μέλλον». Διέθετε κλωστήριο με 240 λέβητες και ειδικά μηχανήματα για την παραγωγή βελούδου.
Το συγκρότημα γίνεται γνωστό με τη νέα ονομασία του, εργοστάσιο Δουρούτη, και με αυτή λειτούργησε ώς το 1875. Η οικογένεια πάντως εξακολούθησε να κατοικεί σε ένα τμήμα του τουλάχιστον ώς τη δεκαετία του 1960.
Από τα μέσα του 19ου αιώνα το Μεταξουργείο αρχίζει να παρουσιάζει ταχύτατη οικιστική ανάπτυξη. Εργάτες, κυρίως εσωτερικοί μετανάστες από την Πελοπόννησο και τα νησιά, που δούλευαν στο εργοστάσιο μεταξιού και τις άλλες βιομηχανίες της περιοχής, αρχίζουν να κατοικούν στη γύρω ζώνη. Η λαϊκή αρχιτεκτονική γνωρίζει τις καλύτερες εποχές της με τα μικρά σπίτια, μονώροφα ή διώροφα, που αναπτύσσονται γύρω από μια εσωτερική αυλή.
Στον Μεσοπόλεμο το Μεταξουργείο γνώρισε μια νέα άνοιξη, καθώς έγινε στέκι πολλών ανθρώπων της τέχνης. Αλλωστε ήταν μια ιδιαίτερη περιοχή, δίπλα στο κέντρο και με μοναδική θέα προς την Ακρόπολη, που τράβηξε την προσοχή κορυφαίων ηθοποιών της εποχής. Ο Πέτρος Κυριακός και ο Κυριάκος Μαυρέας είναι δύο από τους επώνυμους κατοίκους του, ενώ καταγράφεται και το πέρασμα της Μαρίκας Κοτοπούλη στα παιδικά της χρόνια. Σε νεότερες εποχές έζησαν οι Ευγένιος Σπαθάρης, Κώστας Ταχτσής, Διονύσης Παπαγιαννόπουλος και Δημήτρης Χριστοδούλου.
Λίγο πριν από την Κατοχή το παλιό εργοστάσιο μετατράπηκε σε κατοικίες στις οποίες το 1944 βρήκαν καταφύγιο κάτοικοι του Πειραιά που έμειναν άστεγοι μετά τον βομβαρδισμό του πρώτου λιμανιού της χώρας. Την ίδια χρονιά έγινε φρουραρχείο του ΕΛΑΣ και στα Δεκεμβριανά δέχτηκε επιθέσεις «συμμαχικών» δυνάμεων που εκτέλεσαν αμάχους ως αντίποινα στους αντάρτες.
……………………………………….
1. Τα αρχαία
Ενα σημαντικό μέρος από τα αρχαιολογικά ευρήματα συντηρήθηκαν και τοποθετήθηκαν στην αρχική τους θέση. Είναι ορατά από τους επισκέπτες χάρη στο διαφανές δάπεδο που τα προστατεύει.
2. Η πτώχευση
Το Μεταξουργείο λειτούργησε από το 1855 και για μία εικοσαετία ήταν το μεγαλύτερο των Βαλκανίων. Οι αλλαγές στο οικονομικό περιβάλλον όμως το οδήγησαν σε πτώχευση, παρά τις προσπάθειες της επιχείρησης να ακολουθήσει νέα συστήματα παραγωγής.
3. Κατεδάφιση
Ενα μέρος του συγκροτήματος, προς την πλευρά της οδού Μυλλέρου, κατεδαφίστηκε το 1904 για τη διάνοιξη δρόμων. Ενα διάστημα χρησιμοποιήθηκε για τη φιλοξενία ατόμων που είχαν χτυπηθεί από τη χολέρα. Το 1993 απόγονος της οικογένειας Δουρούτη δώρισε το ακίνητο στον δήμο.
