ΙΒΟ ΑΝΤΡΙΤΣ
«Το χρονικό του Τράβνικ»
Μυθιστόρημα
Μετάφραση: Χρήστος Γκούβης (από τα σερβοκροατικά)
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2013, σ. 561
«Σκοτώθηκες, μωρέ αναθεματισμένο;
Ποιος διάολος, μπρε, σ’ έφερε στο λαγούμι;»
(σ. 227)
Του Ακη Παπαντώνη
Μεταξύ 1807 και 1814 η Γαλλία και η Αυστρία, ισχυρές αυτοκρατορίες του 19ου αιώνα, διατηρούσαν στο Τράβνικ της Βοσνίας προξενεία. Η μικρή αυτή πόλη —στην οποία οι βεζίρηδες που διοικούν, με εντολή της Υψηλής Πύλης, τελούν ουσιαστικά υπό εξορία— αποτελεί αφενός «προκεχωρημένο φυλάκιο» της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αφετέρου πολυπολιτισμικό αμάλγαμα. Σεφαραδίτες Εβραίοι, Βόσνιοι μουσουλμάνοι, χριστιανοί ορθόδοξοι και καθολικοί, Ρομά και Τούρκοι συνυπάρχουν σε μια επιφανειακά ακύμαντη, όμως κατ’ ουσία εύθραυστη καθημερινότητα. Σε αυτό το μείγμα έρχονται να προστεθούν μερικοί Κεντρωοευρωπαίοι διπλωμάτες, καθένας με διαφορετική οπτική και προδιάθεση, κάνοντάς το ακόμη πιο ανομοιογενές.
Το «Χρονικό του Τράβνικ», όπως και σημαντικό μέρος του έργου του νομπελίτσα (εν έτει 1961) Ιβο Αντριτς [1892-1975], αντλεί από την ευρύτερη γιουγκοσλαβική παράδοση και ιστορία και εξιστορείται με γλώσσα μακροπερίοδη, πληθωρική, «κλασική» όσο και —δεδομένης της γνώσης της ιστορικής εξέλιξης— προφητική.
Στο εν λόγω βιβλίο οι συγγένειες με το διάσημο «Γεφύρι του Δρίνου» του ίδιου είναι προφανείς, παρά τη μετάθεση του ιστορικού σκηνικού στην εποχή των Ναπολεόντειων πολέμων και του σερβικού ξεσηκωμού ενάντια στην οθωμανική κυριαρχία. Και τα δύο βιβλία «φυλακίζουν» την αφήγηση στα στενά όρια μιας μικρής γεωγραφικής επικράτειας, αν και το «Χρονικό του Τράβνικ» αφιερώνεται περισσότερο στην ανάπτυξη του περίπλοκου δικτύου των κοινωνικοϊστορικών σχέσεων των χαρακτήρων μεταξύ τους, ενώ έχει σαφώς μεγαλύτερη ποικιλία «προσωποκεντρικών» περιστάσεων: έρωτες, ίντριγκες, απελπισία, φόβος, αδιαφορία.
Στο επίκεντρο όλων αυτών ο Αντριτς τοποθετεί τον Γάλλο πρέσβη Νταβίλ, έναν άνθρωπο τόσο χαμένο και αβέβαιο για τον εαυτό του όσο και ταγμένο σε μια αίσθηση καθήκοντος που αδυνατεί να ορίσει.
Γύρω του περιστρέφονται, εν είδει δερβίσηδων, οι δύο Αυστριακοί πρόξενοι και οι ακόλουθοί τους, η οικογένειά του και ο νεαρός Γάλλος βοηθός του, ο εκάστοτε βεζίρης και οι διάφοροι εντεταλμένοι τους, οι ντόπιοι (αυτό το αλλόκοτο μείγμα φυλών) και —ιδιαίτερη μνεία— οι κληρικοί των τριών κυρίαρχων θρησκειών: ορθόδοξοι, καθολικοί, μουσουλμάνοι. Ολοι όμως οι χαρακτήρες, αυτόχθονες ή προσωρινοί επισκέπτες, μοιάζουν παράταιροι με φόντο το Τράβνικ—μερικοί, δε, είναι τόσο εκκεντρικά επινοημένοι, που θα έμοιαζαν παράταιροι οπουδήποτε. Αν κάτι μοιράζονται οι ετερόκλητοι θιασώτες του περίκλειστου Τράβνικ, είναι αφενός η ακατάβλητη δυσπιστία τους (ως προς κάθε συνομιλητή), αφετέρου η προσπάθεια συντονισμού με τις πολιτικές εξελίξεις, τις οποίες φυσικά προσλαμβάνει ο καθένας φιλτραρισμένες με διαφορετικό τρόπο. Υπάρχουν στιγμές, πάντως, που ο ένας βρίσκει παρηγοριά στον άλλο, όταν η ματαιωμένη διάθεση απόδρασης γίνεται κοινός τόπος ή όταν οι πολιτικές επιταγές γίνονται ακατανόητες.
Ο Αντριτς, διπλωμάτης και ο ίδιος πριν αφιερωθεί στη λογοτεχνία (και στον γιουγκοσλαβικό εθνικισμό), στήνει ένα μυθιστόρημα με φόντο τους καιρούς της ναπολεόντειας κυριαρχίας, με επίκεντρο την (ιστορικά) ετερόκλητη βοσνιακή κοινότητα, με λεπτολογική ανάλυση των χαρακτήρων αντίστοιχη του Τολστόι.
Τι κι αν οι αναγνώστες ιστορικών μυθιστορημάτων θα απογοητευθούν από τη λοξή ματιά του συγγραφέα στα ιστορικά δρώμενα, τι κι αν η πλοκή δεν χαρακτηρίζεται από κορυφώσεις ή ανατροπές, η εναλλαγή των εποχών στο (λογοτεχνικά επανεπινοημένο) Τράβνικ συμπίπτει με τις στροφές της αφήγησης. Την ίδια στιγμή, το ανα χείρας βιβλίο προοικονομεί, σχεδόν αλάθητα, τις εξελίξεις στην ευρύτερη βοσνιακή επικράτεια στα χρόνια που ακολούθησαν — προοικονομεί τον πολέμο, τον γιουγκοσλαβικό διχασμό, την κοινωνικοθρησκευτική διχοτόμηση, την αναμέτρηση Δύσης και Ανατολής σε μια γωνιά του πλανήτη που συγκέντρωσε επί μακρόν το βλέμμα του «ανεπτυγμένου» Κόσμου.
Αντί κατακλείδας, μια σημείωση: Χρόνια μετά τον θάνατο του Αντριτς, το 1991, όταν πια οι εξελίξεις στη Βοσνία ήταν ραγδαίες, η βιβλιοθήκη που έφτιαξε με τα χρήματα από το βραβείο Νόμπελ μετατράπηκε σε σούπερ μάρκετ, ενώ η πρόσφατη επαναφορά του έργου του στη διδακτέα ύλη των σχολείων της πατρίδας του συνοδεύτηκε από προσεκτική «διαλογή» και «επιμέλεια» — κάτι που ενδεχομένως αδυνατούσε να προφητεύσει ο ίδιος.
