→Η θάλασσα και ο βυθός με τα μάτια της επιστήμης
Της Αλεξάνδρας Λεφοπούλου
«Στη δεκαετία του ’50 οι μάσκες θαλάσσης θύμιζαν εκείνες των «Μίκυ Μάους»» καλύπτοντας όλο το πρόσωπο. Ενας πεντάχρονος πιτσιρικάς, ο Πέτρος Νικολαΐδης, βλέποντας την αδερφή του να κολυμπά σαν δελφίνι το καλοκαίρι στη θάλασσα και μη μπορώντας από αδυναμία να τη συναγωνιστεί, φορά μια τέτοια μάσκα για να ξεδώσει με βουτιές χαζεύοντας τη θάλασσα. Ο Πέτρος… κολλάει με τον βυθό ψάχνοντας τα μυστικά του και μέχρι τα δέκα του χρόνια δεν μαθαίνει να κολυμπά. Οι ελεύθερες βουτιές τον οδηγούν να ψάξει και βιβλία για οργανωμένες καταδύσεις. Διαβάζει και μελετά τις εξισώσεις των αυτιών για να μπορεί να κάνει καταδύσεις πιο βαθιά χωρίς να καταλάβουν οι θείοι που τον μύησαν «στην ιστορία του βυθού» πόσο παθιασμένος είναι. Στη συνέχεια, σειρά έχουν οι καταδύσεις με πεπιεσμένο αέρα στα δεκαέξι και η σχέση του Πέτρου Νικολαΐδη με τη θάλασσα και τους βυθούς γίνεται πορεία ζωής με ατέλειωτες ιστορίες από τη Βαλτική Θάλασσα και το Βρετανικό Πολεμικό Ναυτικό μέχρι τη συμμετοχή στο πλήρωμα του «Καλυψώ» με τον Ζακ-Ιβ Κουστό, στο ναυάγιο του «Βρεταννικού» και στο ναυάγιο των Αντικυθήρων και τη σχολή που δημιούργησε στην Πάρο, αλλά και τη συμμετοχή του στο όραμα του γιου Κουστό, του Πιερ-Ιβ.
Οι ιστορίες του Πέτρου Νικολαΐδη αφορούν τον θαλάσσιο βυθό αλλά και την ιστορία, την αρχαιολογία, τη γεωλογία, το περιβάλλον και τον πολιτισμό.
Η ανάγκη να ασχοληθεί με το αντικείμενο της θάλασσας τον οδηγεί στο Λονδίνο όπου σπουδάζει ωκεανογραφία στο King’s College στο Λονδίνο, αλλά γρήγορα θα στραφεί στη φυσιολογία καταδύσεων. Η δεκαετία του 1970 τον βρίσκει στη Μαύρη Θάλασσα, στις έρευνες των πετρελαϊκών εταιρειών όπου κάνει το ερευνητικό μέρος των σπουδών του στο Βρετανικό Ναυτικό.
«Ηταν πολύ ενδιαφέρουσα φάση. Εκανα το ερευνητικό μου κομμάτι σε μια πολύ σπουδαία δουλειά», εξηγεί. «Παράλληλα καθάριζα τους θαλάμους αποπίεσης από τις βιρβιλιές των κατσικιών που συμμετείχαν σε πειράματα. Τα κατσίκια συμμετείχαν στα πειράματα γιατί μπορούν να εξισώνουν την πίεση κουνώντας το κεφάλι τους δεξιά και αριστερά και όταν παθαίνουν νόσο δυτών σηκώνουν το πόδι στο οποίο έχει εκδηλωθεί αυτό».
Η επαφή του με τους δύτες στις έρευνες στη Βόρεια Θάλασσα τον ωθεί να στραφεί στις καταδύσεις παίρνοντας πτυχίο δύτη και ξεκινά να εργάζεται σε επιθεωρήσεις στις πλατφόρμες και θέματα μη καταστροφικων ελέγχων εξετάζοντας την ανθεκτικότητα των συγκολλήσεων. Στα τέλη της δεκαετίας του ’70, κουρασμένος από τη ζωή στις πλατφόρμες που ήταν απομονωμένες και εναλλάσσονταν με άγρια ροκ ζωή, με αλκοόλ και γυναίκες, επιστρέφει στην Ελλάδα όπου ασχολείται με τα ναυάγια. Είναι η χρυσή εποχή των ναυαγίων που ο ίδιος αποκαλεί «ευγενή εποχή της πειρατείας».
Στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και τις αρχές της δεκαετίας του ’80, ασχολείται με τα ναυάγια στην Ελλάδα σε φορτηγά, γκαζάδικα, τζενεραλάδικα, ακόμη και κότερα για τα οποία οι ασφαλιστικές εταιρείες ζητούν ειδικούς να τα διερευνήσουν. Τα ναυάγια έχουν συχνά κινδύνους αλλά και πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες. Ο Πέτρος Νικολαΐδης φωτογραφίζει λεπτομέρειες από τις έρευνες και σταδιακά ασχολείται και με τις καταδύσεις σε μεγάλα δημόσια έργα: Ψυττάλεια, Μόρνος, οπτικές ίνες στο Αιγαίο κ.λπ., σε ύφαλα τεχνικά έργα, όπως ποντίσεις και προσαιγιαλώσεις αγωγών, καλωδίων, εξέδρες άντλησης πετρελαίων και ναυαγιαιρέσεις. Ωστόσο, μη έχοντας καμιά σχέση με τα δημόσια έργα και τα… κόμματα γρήγορα βρίσκεται εκτός. Ωστόσο, σε κάθε προσαιγιάλωση που πραγματοποιεί για τη δουλειά του, ανακαλύπτει διαφορετικές όψεις της θάλασσας.
Ηδη από τη δεκαετία του ’70 συνεργάζεται με αποστολές ξένων πανεπιστημίων στο Αιγαίο, σε θέματα θαλάσσιας οικολογίας και υποβρύχιας αρχαιολογίας, αλλά και με τον Ζακ-Ιβ Κουστό και το ερευνητικό πλοίο «Καλυψώ», στα ναυάγια του «Βρεταννικού» και των Αντικυθήρων αλλά και αποστολές του National Geographic Foundation, όπως αυτή στην οποία υπέδειξε άγνωστο μέχρι τότε ναυάγιο της Δοκού ανάμεσα στην Υδρα και την Αργολίδα που αποτελεί το αρχαιότερο γνωστό κυκλαδικό ναυάγιο. Σημαντικές τηλεοπτικές παραγωγές της γερμανικής τηλεόρασης (ZDF, ΑRTE, ARD, και Spiegel TV) αλλά και της ΝΕΤ (σειρά «Αιγαίο, νυν και αεί») παρουσίασαν τις δραστηριότητες του Πέτρου Νικολαΐδη στο Αιγαίο.
Στα στενά της Παροναξίας, μια σειρά από ναυάγια του τραβούν την προσοχή και δημιουργεί στην Πάρο μια σχολή θαλάσσιας περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ξεκινά συνεργασία με σχολεία, ξένα πανεπιστήμια και ερασιτέχνες δύτες και με αφετηρία τη γεωλογία εισάγει τους συμμετέχοντες σε αυτά σε ένα περιβάλλον ηφαιστειακά ενεργό και στα δύο σημαντικά ρήγματα, αυτό που περνά από τα Ιόνια νησιά και την Κρήτη και το άλλο που περνά από τον Κορινθιακό στα Μέθανα και φτάνει μέχρι τη Σαντορίνη και τη Νίσυρο. Επίσης τους παρουσιάζει στορίες από ναυάγια όπως αυτό της Δοκού, που μας δίνει πληροφορίες για τη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, την τεχνογνωσία και την οικονομία στην περιοχή του Αιγαίου, στην ύστερη περίοδο της τρίτης χιλιετίας π.Χ., ή το ναυάγιο του Καρά Αλή, ανοιχτά της Χίου.
Σε αυτόν τον κόσμο του βυθού και των ναυαγίων ο Πέτρος Νικολαΐδης συγκινείται από τις ιστορίες που αυτά κρύβουν και προσπαθεί να τις μοιραστεί με όλους όσοι ενδιαφέρονται: σχολεία, πανεπιστήμια αλλά άνθρωποι ανήσυχοι που αναζητούν ερεθίσματα και απαντήσεις για τον τρόπο που αλλάζει ο πλανήτης μας ή την ιστορία στον βυθό της θάλασσας.
Μέσα από τα προγράμματά του, ο Πέτρος Νικολαΐδης αποσαφηνίζει γιατί άνθησε στην Ελλάδα ο συγκεκριμένος πολιτισμός και με ποιον τρόπο η ζωή κάτω από το νερό και οι υποβρύχιοι θησαυροί που διατηρούνται σχετικά αναλλοίωτοι φανερώνουν διαδρομές και εξηγούν την ιστορία μας. Παρουσιάζει το πώς λειτουργεί το περιβάλλον, μαθαίνει στους μαθητές του να παρατηρούν την αλυσίδα της ζωής στον βυθό και την εξέλιξη που αποτυπώνεται σε αυτό.
Τον ρωτώ τι αφηγείται η υποβρύχια ζωή στην Ελλάδα.
«Αφηγείται τη γεωλογική, βιολογική και πολιτιστική εξέλιξη. Βλέποντας τα φυτά, τα ψάρια, εξηγούμε τις μεταξύ τους σχέσεις. Ολα αυτά συνδέονται και με θέματα της ζωής μας όπως το μάνατζμεντ, με την ανάλυση συστημάτων και δείχνουν «τις εναλλακτικές καβάτζες» του βυθού και τις συνέργειες που αναπτύσσουν τα επιμέρους κομμάτια του προκειμένου να αναπτυχθούν. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, σου μαθαίνει η φύση πώς να διαχειρίζεσαι πολύπλοκα συστήματα, τη βιωσιμότητα μέσα από το σχήμα δοκιμής-λάθους. Στον βυθό η φύση σού διδάσκει πώς να διαχειριστείς περίπλοκα συστήματα».
Ο βυθός του Αιγαίου
«Για να αναπτύξεις πολιτισμό με συνέχεια, οι λόγοι είναι κατ' αρχήν γεωλογικοί και βιολογικοί, δηλαδή περιβαλλοντικοί. Μπορείς να αναπτύξεις πολιτισμό και γενικώς να υπάρχει μια συνέχεια εκεί όπου έχεις να φας, να πιεις και να ζήσεις χωρίς σοβαρούς φυσικούς κινδύνους. Η γεωποικιλότητα δίνει τροφή στη βιοποικιλότητα με κατάληξη τον πολιτισμό. Τα νησιά έχουν ένα ακόμη πλεονέκτημα. Προάγοντας τη βιοποικιλότητα, όχι μόνο στα ζώα και στα φυτά, με ρίζες στη γεωλογική ποικιλότητα, προκύπτει και μια συγκεκριμένη πολιτισμική ποικιλότητα.
Ο πολιτισμός του Αιγαίου, για παράδειγμα, εμπλουτίστηκε από επιρροές από την Ανατολή και τη Δύση, καθώς οι άνθρωποι ταξίδεψαν με καράβια, έκαναν εμπόριο, έζησαν έρωτες, έδωσαν μάχες. Αυτή η ζωή παραμένει «σχετικά απείραχτη» κάτω από το νερό και αφηγείται μέσα από τον βυθό τις περισσότερες στιγμές της».
Η παγκοσμιοποίηση
«Αρχίζει να παρατηρείται η παγκοσμιοποίηση και υποβρυχίως. Ηδη περίπου από το 1880 και μετά υπάρχει σύνδεση της Ερυθράς Θάλασσας με τη Μεσόγειο. Η σύνδεση των θαλασσών φέρνει είδη από άλλες περιοχές στις δικές μας. Τα ταξίδια των καραβιών αλλά και τα νερά από τα γκαζάδικα μεταφέρουν διαφορετικά είδη σε κάθε σημείο της Γης. Για παράδειγμα, σήμερα έχουμε παρατηρήσει πολλά μαργαριτοφόρα στρείδια που έρχονται από την Ιαπωνία, αλλά και ψάρια όπως τα λαγοκέφαλα ή οι γερμανοί που πήγαν στις δικές μας θάλασσες κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η θάλασσα και ο βυθός όμως έχουν και μια άλλη πλευρά που τραβά το ενδιαφέρον της επιστήμης. Η μελέτη των αχινών τράβηξε, για παράδειγμα, την προσοχή ενός παγκόσμιου συνεδρίου πολιτικών μηχανικών καθώς τα «αγκάθια» τους αποτελούνται από καλσίτη, που είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό υλικό και το μελετούν προκειμένου να μειώσουν στο μέλλον το τσιμέντο στις κατασκευές κτιρίων.
Εκτός από τον γεωλογικό πλούτο, υπάρχει και αύξηση θερμοκρασίας που συμπαρασύρει, μαζί με το ανοδικό ρεύμα, μέταλλα και θρεπτικά στοιχεία τα οποία οδηγούν σε αύξηση του πλαγκτού. Αυτός είναι και ο λόγος που τα τελευταία 15 χρόνια βλέπουμε αύξηση των φαλαινών που εμφανίζονται κυρίως εκεί όπου αφθονεί το πλαγκτόν.
Η συνεργασία με τους Κουστό
Μετά τη συνεργασία με το National Geographic, το 1974, ξεκινά η συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού. Οταν η ομάδα Κουστό έρχεται το 1976 στην Ελλάδα, ο Π. Νικολαΐδης συνεργάζεται μαζί της, στις έρευνες στο ναυάγιο των Αντικυθήρων και την έρευνα του «Βρετανικού» έξω από το νησί της Κέας. Γίνεται εκτός από συνεργάτης και προσωπικός φίλος του Κουστό. Παράλληλα, πραγματοποιεί ένα παιδικό του όνειρο δουλεύοντας μαζί του. Το «Καλυψώ», το περιώνυμο σκάφος ερευνών της ομάδας Κουστό, πραγματοποιεί έρευνες στο Αιγαίο και ο Πέτρος Νικολαΐδης διαπιστώνει ότι η ομάδα αγωνίζεται με εξοπλισμό συχνά πολύ παλιό αλλά και όραμα. «Για παράδειγμα, ο βυθιζόμενος θάλαμος αποπίεσης που χρησιμοποιήσαμε στις έρευνες του «Βρεταννικού» το 1974, ήταν ένας θάλαμος του 1962».
Ο Κουστό είχε απίστευτη ενέργεια. Εκτός από τις καταδύσεις, μέσα στο διάσημο «Καλυψώ» γίνονταν ατέλειωτες συζητήσεις για ναυάγια και καταδύσεις, ενώ στον βυθό βουτούσαν όλοι, ακόμη και οι μάγειρες. Κάθε βράδυ, η ομάδα συζητούσε όλα όσα είχαν γίνει μέσα στη μέρα και κατέστρωνε το πρόγραμμα της επόμενης μέρας.
Η συγκίνησή του ήταν μεγάλη όταν συναντήθηκε πριν από 3 χρόνια με τον γιο του Κουστό, Πιερ-Ιβ, τον οποίο θεωρεί ιδιαίτερα ικανό και ξεχωριστό. Ο Πιερ-Ιβ Κουστό ξεκίνησε μια προσπάθεια για τη διάσωση της αλιείας στη Σαντορίνη στο πλαίσιο πιλοτικού προγράμματος, που «τρέχει» στο νησί σε συνεργασία με ελληνικό ίδρυμα, με στόχο τη δημιουργία θαλάσσιου πάρκου εντός του οποίου θα απαγορεύεται η αλιεία και θα είναι προστατευόμενη θαλάσσια περιοχή.
………………………………………………………………
Η Ελλάδα και ο υποβρύχιος τουρισμός
«Οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές είναι ιεροί χώροι που εμπεριέχουν όλον αυτόν τον φυσικό και πολιτιστικό πλούτο. Η Ελλάδα για μένα θα μπορούσε να γίνει η Κόστα Ρίκα της Ευρώπης. Οι θάλασσές μας κρύβουν απίστευτα δείγματα του πολιτισμού που αναπτύχθηκε και μπορούν να αφηγηθούν την ιστορία μας. Για παράδειγμα, ένα από τα δύο αρχαία λιμάνια της Κορίνθου είναι αυτό των Κεχριών, επίνειο της Αρχαίας Κορίνθου. Μπορεί να κολυμπήσει κανείς και να δει ευρήματα της προϊστορικής εποχής, να δει το αρχαίο λιμάνι και μέσα σε ένα πολύ όμορφο «εργαστήριο» στον βυθό να διαπιστώσει και την ανύψωση των υδάτων και την καταβύθιση της πλάκας, αλλά και πολλά ευρήματα που δείχνουν τη ζωή όπως αναπτύχθηκε».
