Παραδόξως στην εποχή μας, η οποία αυτοχαρακτηρίζεται «εποχή του επιστημονικού πολιτισμού», εξακολουθούν να επικρατούν είτε ένας εντελώς αδικαιολόγητος επιστημονικός αναλφαβητισμός είτε μια παράλογη φοβία απέναντι στις εξελίξεις και στα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης.
Νέες κοινωνικές σχέσεις και ανισότητες οικοδομούνται πάνω σ’ αυτόν τον -κοινωνικά επιβεβλημένο;- επιστημονικό αναλφαβητισμό. Διότι είναι πλέον σαφές ότι η σύγχρονη βιοεξουσία ασκείται και, κυρίως, εξαρτάται από το ποιος κατέχει, διαχειρίζεται και ελέγχει την όντως εντυπωσιακή παραγωγή επιστημονικής γνώσης.
Πώς διαμορφώνεται στις μέρες μας και από ποιους η δημόσια εικόνα της επιστήμης; Πόσο επαρκώς ενημερωμένοι είναι οι μη ειδικοί πολίτες για τις πρωτοφανείς δυνατότητες ή για τις σοβαρές απειλές που προκύπτουν από τη βασική έρευνα και τις εφαρμογές της, τις οποίες, ενώ τις χρηματοδοτούν οι ίδιοι, τελικά δεν τις ελέγχουν; Πριν από δύο εβδομάδες στη Θεσσαλονίκη, αυτά τα επίκαιρα ερωτήματα βρέθηκαν στο επίκεντρο των περισσότερων εισηγήσεων και των συζητήσεων του πρώτου στην Ελλάδα διεθνούς συνεδρίου με αντικείμενο την επιστημονική δημοσιογραφία και πώς αυτή διαμορφώνει τη δημόσια εικόνα της επιστήμης.
«Μέσα & έξω από το εργαστήριο»: διεθνές συνέδριο στη Θεσσαλονίκη για τις προκλήσεις και τις προοπτικές της επιστημονικής ενημέρωσης
→Η ταχύτατη ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης και των εφαρμογών της (τεχνολογία) δημιουργεί ένα βαθύτατο κοινωνικό χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που γνωρίζουν και αυτούς που αγνοούν τις επιστημονικές εξελίξεις. Αυτή η διάκριση ανάμεσα στους λίγους «μυημένους» και τους πολλούς «αμύητους» έχει επιβάλει έναν ιδιότυπο «επιστημονικό σκοταδισμό»
Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης
Στις 14 και 15 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη διεθνές επιστημονικό συνέδριο με τίτλο «Μέσα & έξω από το εργαστήριο: επιστήμη και τεχνολογία στη δημόσια σφαίρα». Τη διοργάνωση του συνεδρίου ανέλαβε, με απρόσμενη ομολογουμένως επιτυχία (δεδομένων των πενιχρών οικονομικών πόρων), το τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με το CERN, το μεγαλύτερο στον κόσμο Ευρωπαϊκό Κέντρο Σωματιδιακών Ερευνών, και τον Δήμο Θεσσαλονίκης.
Οι εργασίες του συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν στις φιλόξενες αίθουσες διαλέξεων του δημαρχείου Θεσσαλονίκης υπό την αιγίδα της Γενικής Γραμματείας Ερευνας και Τεχνολογίας, και με την υποστήριξη της Επιτροπής Ερευνών ΑΠΘ, Δημοσιογράφων, του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Δημοσιογράφων Επιστήμης (EUSJA) και της Ελληνικής Ενωσης Συγγραφέων & Επικοινωνιολόγων Επιστήμης.
Ομως η επιτυχία του συνεδρίου δεν οφείλεται μόνο στην πρωτοτυπία του θέματος και στον καλό σχεδιασμό από μέρους της οργανωτικής επιτροπής, αλλά και στην εθελοντική εργασία μεγάλης ομάδας προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών, με επικεφαλής τη Χριστίνα Αγγελή, υπεύθυνη προγράμματος και επικοινωνίας.
Επιστήμη – κοινωνία: η ανάγκη μιας αμφίδρομης επικοινωνίας
Με στόχο την προώθηση και την κριτική ιδιοποίηση της επιστημονικής γνώσης από το ευρύτερο κοινό, αλλά και την αποπεριθωριοποίηση των επιμέρους συζητήσεων για τα κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα που θέτουν σήμερα η αδιαφανής ανάπτυξη και οι ανεξέλεγκτες εφαρμογές της τεχνοεπιστήμης, η οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου προσκάλεσε πολλούς Ελληνες και ξένους επιφανείς επιστήμονες, έμπειρους δημοσιογράφους και διαπρεπείς επικοινωνιολόγους επιστήμης.
Λόγω της ευρύτητας του θέματος οι εισηγήσεις-συζητήσεις είχαν χωριστεί στις εξής θεματικές ενότητες:
• Δημόσια επικοινωνία & κατανόηση της επιστήμης
• Βασική έρευνα & επικοινωνία της επιστήμης
• Εκλαΐκευση της επιστήμης: ιστορικές προσεγγίσεις και σύγχρονες παρεμβάσεις
• Δημόσια εικόνα της επιστήμης & δημοσιογραφικές αναπαραστάσεις
• Επιστημονική δημοσιογραφία: προκλήσεις & προοπτικές
• Βιοηθική διάσταση και κοινωνικός προβληματισμός
Στο πλαίσιο αυτών των θεματικών ενοτήτων οι ομιλητές παρουσίασαν και συζήτησαν με τους άλλους συνέδρους αλλά και με το –κάθε άλλο παρά παθητικό– κοινό μια σειρά από φλέγοντα ζητήματα, όπως: ποιοι ιστορικοί και πολιτισμικοί παράγοντες ευθύνονται για την παραπλανητική, την ανεπαρκή ή σκοπίμως ωραιοποιημένη δημόσια εικόνα της επιστήμης, πώς η έγκυρη επιστημονική δημοσιογραφία μπορεί να συμβάλει όχι μόνο στην ενημέρωση αλλά και στον επιστημικό γραμματισμό των πολιτών κ.ά.
Επιπλέον, μέσα από τον διάλογο των εισηγητών –επιστημόνων, δημοσιογράφων, επικοινωνιολόγων– αναδείχτηκαν τα σοβαρά, αλλά όχι ανυπέρβλητα, προβλήματα της επιστημονικής δημοσιογραφίας. Για παράδειγμα, μπορεί να υπάρξει δημόσια επιστημονική ενημέρωση αντικειμενική και ανεξάρτητη τόσο από τις κοινωνικές προκαταλήψεις όσο και από τα συμφέροντα των μεγάλων εταιρειών; Ακόμη, μπορούν (και πώς;) οι δημόσιοι και οι ιδιωτικοί επιστημονικοί οργανισμοί να συμβάλουν (ανιδιοτελώς) στην προώθηση και την εκλαΐκευση των επιτευγμάτων της επιστήμης;
Πάντως, ανεξάρτητα από τις αισιόδοξες ή απαισιόδοξες προσεγγίσεις αυτών των ανοιχτών κοινωνικών-γνωσιακών προβλημάτων, σχεδόν όλοι οι ομιλητές συμφώνησαν ότι μόνο η ανεξάρτητη από μικροπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα επιστημονική δημοσιογραφία μπορεί να δημιουργήσει τον πολυπόθητο (αλλά ανέφικτο μέχρι σήμερα!) ανοιχτό δίαυλο επικοινωνίας ανάμεσα στους επιστήμονες και τους «απλούς» πολίτες.
Πόσο εφικτή (ή επιθυμητή) είναι η «εκλαΐκευση» της επιστήμης;
Ανάμεσα στους Ελληνες ειδικούς δημοσιογράφους που κλήθηκαν να συμμετάσχουν με ξεχωριστή εισήγηση σε αυτό το ενδιαφέρον συνέδριο ήταν και ο γράφων. Στην προσωπική μας εισήγηση θέσαμε το ερώτημα αν η «μετάφραση» του επιστημονικού ιδιωματικού λόγου στην καθημερινή γλώσσα αποτελεί όντως την αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη διάδοση και κυρίως την οικειοποίηση της επιστημονικής σκέψης από το, εξ ορισμού, μη ειδικό κοινό.
Η διάδοση στο ευρύτερο κοινό των κατακτήσεων, των δυνατοτήτων και των εφαρμογών της επιστημονικής γνώσης αποτελεί όντως ζωτική ανάγκη κάθε σύγχρονης κοινωνίας που προσδιορίζεται, αυτάρεσκα, ως «επιστημονική-τεχνολογική».
Ωστόσο, αυτή η κοινωνική ανάγκη για επιστημονική ενημέρωση σκοντάφτει σε δύο φαινομενικά ανυπέρβλητα εμπόδια: στην εγγενή αδιαφάνεια και άρα στη δυσκολία κατανόησης των επιστημονικών εννοιών και μεθόδων από το μη ειδικό κοινό, κυρίως όμως στις ατυχείς ή και ολότελα παραπλανητικές εκλαϊκευτικές στρατηγικές που πολύ συχνά υιοθετούνται από τους επίδοξους εκλαϊκευτές (επιστήμονες ή ειδικούς δημοσιογράφους).
Ομως, το πραγματικό πρόβλημα και το βασικό εμπόδιο στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης είναι η ίδια η ιδέα της «εκλαΐκευσης». Με άλλα λόγια, η «αφ’ υψηλού» και επιλεκτική μεταφορά μέρους της επιστημονικής περιπέτειας από τους λίγους (που γνωρίζουν) στους πολλούς (που αγνοούν).
Πρόκειται αναμφίβολα για μια ελιτίστικη προσέγγιση η οποία, αφενός, υποτιμά την ίδια την πράξη -αλλά και την αξία- της επιστημονικής ενημέρωσης και, αφετέρου, αδικεί καταφανώς τις γνωσιακές ικανότητες του μη ειδικού κοινού.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι ανάγκη να υπερβούμε τα επικοινωνιακά αδιέξοδα του παρελθόντος, καθώς και τον νέο γνωστικό σκοταδισμό που δημιουργεί η υποκριτική και παραπλανητική πρακτική της «εκλαΐκευσης». Αντίθετα έχει ζωτική σημασία, τόσο για την κοινωνία όσο και για την επιστήμη, να επενδύσουμε όχι στην εκλαΐκευση αλλά στην ευρύτερη δυνατή διάδοση του επιστημονικού τρόπου σκέψης.
Και ό,τι διαφοροποιεί την «εκλαΐκευση» των επιστημονικών πληροφοριών και ειδήσεων από τη «διάδοση» του επιστημονικού τρόπου σκέψης και πολιτισμού δεν είναι μόνο το τι επιλέγουμε να γνωστοποιήσουμε αλλά και το πώς το παρουσιάζουμε στην κοινωνία.
Πράγματι, ένα από τα μεγάλα στοιχήματα του 21ου αιώνα είναι η ευρύτερη δυνατή διάδοση του επιστημονικού πολιτισμού. Μόνο έτσι ενδέχεται να υπερβούμε το χάσμα ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία, καταστροφικό και για τις δύο.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Επειδή η έγκυρη επιστημονική ενημέρωση δεν είναι μόνο «αγαθό» αλλά κοινωνική ανάγκη
Ζητήσαμε από τον καθηγητή Γρηγόρη Πασχαλίδη, πρόεδρο του Τμήματος Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, να μας μιλήσει για την εμπειρία του από το πρόσφατο συνέδριο, αλλά και για τη σημασία, τα προβλήματα, τις προοπτικές της επιστημονικής δημοσιογραφίας στον τόπο μας.
• Ποιους στόχους θέσατε όταν το Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης πήρε την πρωτοβουλία να οργανώσει το απαιτητικό διεθνές συνέδριο, και πώς συνέβαλαν το CERN και ο Δήμος Θεσσαλονίκης στην υλοποίησή του;
Ηδη από την εποχή της -Βιομηχανικής Επανάστασης, όταν οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις άρχισαν να μεταμορφώνουν ολόκληρο τον παραγωγικό και κοινωνικό ιστό των ευρωπαϊκών κοινωνιών, είχε επισημανθεί, για πρώτη φορά, η υστέρηση που παρουσίαζε η δημόσια κατανόηση της επιστήμης και της τεχνολογίας σε σχέση με τη διαρκώς επιταχυνόμενη ανάπτυξή τους.
Παρά την εξάλειψη του αναλφαβητισμού και τη θεαματική αύξηση των ευκαιριών εκπαίδευσης και ενημέρωσης που σημειώθηκε έκτοτε, το πρόβλημα του επιστημονικού γραμματισμού παραμένει οξύ.
Στη σύγχρονη «κοινωνία της γνώσης», ένα αρκετά μεγάλο μέρος του πληθυσμού έρχεται καθημερινά αντιμέτωπο με ακατανόητες, αινιγματικές ηπείρους «μη-ακόμα-γνώσης», οι οποίες του προκαλούν αβεβαιότητα, ανησυχία, και άκρως αντιφατικά αισθήματα: η υπόσχεση μιας μαγικής «επιστημονικής πανάκειας» για τα κάθε λογής προβλήματα και ελλείψεις του παρόντος συνυπάρχει με τον άλογο φόβο για τον κίνδυνο μιας επικείμενης καταστροφής.
Επιδιώκοντας να ανταποκριθεί στις προκλήσεις που θέτει η νέα κοινωνική ανάγκη για γνώση, τόσο για την ουσιαστική κατανόηση των τεχνοεπιστημονικών εξελίξεων και καινοτομιών όσο και για την ενεργητική και κριτική εμπλοκή της κοινωνίας στα ζητήματα και τα διλήμματα της επιστημονικής έρευνας, το συνέδριο συγκέντρωσε διακεκριμένους εκπροσώπους τριών εμπλεκόμενων κοινοτήτων: φυσικούς επιστήμονες, κατά προτίμηση όσους ασχολούνται με τη δυσνόητη στο ευρύ κοινό βασική έρευνα, δημοσιογράφους και επικοινωνιολόγους που ειδικεύονται στην κάλυψη ή παρουσίαση των τεχνοεπιστημονικών εξελίξεων, και ειδικούς μελετητές της δημόσιας εικόνας και κατανόησης της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Η συνεργασία του Τμήματος Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ του ΑΠΘ, με το CERN και τον Δήμο Θεσσαλονίκης ήταν, συνεπώς, δηλωτική της πρόθεσης του συνεδρίου να φέρει την επιστημονική διαδικασία στη δημόσια σφαίρα. Να την κάνει αντικείμενο μιας πολύπλευρης και διεξοδικής δημόσιας συζήτησης και διαβούλευσης.
• Δεδομένης της εκρηκτικής ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνολογίας, η ανάγκη των μη ειδικών τόσο να εξοικειωθούν με τις εφαρμογές της τεχνοεπιστήμης όσο και να τις ελέγχουν αναδεικνύεται σήμερα επιτακτικότερη από ποτέ. Πώς η υπεύθυνη επιστημονική δημοσιογραφία θα μπορούσε να συμβάλει στον πενιχρό διάλογο Επιστήμης-Κοινωνίας;
Η πλέον ζωτική και κρίσιμη συμβολή της επιστημονικής δημοσιογραφίας σε αυτόν το διάλογο έγκειται στην άσκησή της με τρόπο ανεξάρτητο, μεθοδικό και διερευνητικό.
Ο δημοσιογράφος επιστήμης και τεχνολογίας οφείλει να λειτουργεί ως ένας ιδανικός ερευνητής, ο οποίος δεν περιορίζεται απλώς στο να μεταφράζει την εν πολλοίς ακατάληπτη γλώσσα των ειδικών για χάρη των πολυάριθμων μη ειδικών, αλλά επιπλέον να εξετάζει, να ελέγχει και να αποτιμά την επιστημονική πρόοδο, και γενικά κάθε νέα επιστημονική πληροφορία, με τρόπο ώστε να καθιστά το κοινό πιο συνειδητό και πιο κριτικό απέναντι σε αυτά τα επιτεύγματα.
Με απώτερο στόχο να προάγει την ενεργητική και δημιουργική εμπλοκή των μη ειδικών πολιτών στη δημόσια συζήτηση για τα διακυβεύματα, τα κόστη και τις ωφέλειες, τις εφαρμογές και τις παρενέργειες της δεδομένης τεχνοεπιστημονικής καινοτομίας.
• Οπως προέκυψε και από το συνέδριο, η ανεπαρκής, ωραιοποιημένη και κακή επιστημονική ενημέρωση του κοινού δημιουργούν μια στρεβλή και άκρως παραπλανητική δημόσια εικόνα της τεχνοεπιστήμης. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα αίτια αυτής της στρεβλής ή μυθοποιητικής δημόσιας εικόνας της τεχνοεπιστήμης;
Μια πρώτη πηγή στρεβλών εικόνων της τεχνοεπιστήμης είναι το πλήθος των υπερβολικών και συχνά παραπλανητικών μηνυμάτων με τα οποία οι υπεύθυνοι δημοσίων σχέσεων και διαφήμισης των τεχνοεπιστημονικών εταιρειών τροφοδοτούν καθημερινά τα μέσα ενημέρωσης. Τα μηνύματα αυτά άλλοτε δημοσιεύονται αυτοτελώς, ως δήθεν ενημερωτικά μηνύματα, άλλοτε αναπαράγονται και παρουσιάζονται άκριτα, ως δήθεν έγκυρη πληροφορία.
Μια άλλη, ωστόσο, εξίσου σημαντική πηγή παρανοήσεων είναι οι διάχυτες προκαταλήψεις και τα στερεότυπα σχετικά με την τεχνοεπιστήμη. Η παραφιλολογία ή, ορθότερα, η παραδημοσιογραφία που ανακυκλώνει την προμηθεϊκή ύβρη του Φρανκενστάιν ή την πτώση του Φάουστ, δεν συμβάλλει διόλου στη δημόσια γνώση και κατανόηση, αλλά μάλλον στη συσκότιση των επιστημονικών ζητημάτων και στη –δυστυχώς τόσο δημοφιλή στον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία– δαιμονοποίηση των επιστημόνων και του έργου τους.
• Η Ελλάδα είναι από τις χώρες της Ε.Ε. όπου τα ΜΜΕ αφιερώνουν ελάχιστο από τον ραδιοτηλεοπτικό χρόνο και τον έντυπο-ψηφιακό χώρο τους σε θέματα επιστήμης, μολονότι μεγάλο ποσοστό του αναγνωστικού και του τηλεοπτικού κοινού αναζητά συστηματικότερη ενημέρωση και πληροφορίες γύρω από αυτά. Πώς εξηγείτε αυτό το κενό ενημέρωσης; Μπορεί να καλυφθεί, και τι σχεδιάζει να κάνει το Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ για να το καλύψει;
Σύμφωνα με την τελευταία έρευνα του Ευρωβαρόμετρου (2013), το ελληνικό κοινό φαίνεται πράγματι να επιθυμεί περισσότερη ενημέρωση και καλύτερη κάλυψη των επιστημονικών θεμάτων και εξελίξεων.
Σε αυτήν την ανάγκη ο Τύπος, και ειδικά ο ποιοτικός Τύπος, ανταποκρίνεται με επάρκεια, και συχνά με υποδειγματική επάρκεια. Ωστόσο, τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα υστερούν σημαντικά σε αυτόν τον τομέα, και με δεδομένη τη δημοτικότητά τους, η ελλειμματικότητά τους αυτή συνιστά ένα μείζον πρόβλημα με πολλαπλές παρενέργειες: όπως λ.χ. στην καχεξία της επιστημονικής κουλτούρας και των ερευνητικών φιλοδοξιών των νέων, στην ατελή προβολή και αναγνώριση των ερευνητικών καινοτομιών που παράγονται στη χώρα μας.
Το Τμήμα Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ του ΑΠΘ προτίθεται να κάνει μια ουσιαστική παρέμβαση σε αυτόν τον τομέα, παρέχοντας στους φοιτητές του σχετικά μαθήματα, τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, στα οποία θα προσκαλούνται να συμβάλλουν με την ειδική γνώση και πείρα τους διακεκριμένοι δημοσιογράφοι επιστήμης και τεχνολογίας από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Στον σχεδιασμό μας περιλαμβάνεται, επίσης, η λειτουργία Θερινού Σχολείου σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ενωση Δημοσιογράφων Επιστήμης (EUSJA), για την επιμόρφωση των αποφοίτων μας αλλά και επαγγελματιών δημοσιογράφων στις τεχνικές, στη δεοντολογία και στις βέλτιστες πρακτικές επιστημονικής δημοσιογραφίας.
………………………………
Ποιος είναι
Ο Γρηγόρης Πασχαλίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, όπου διδάσκει μαθήματα σχετικά με τη θεωρία του πολιτισμού και των -Μέσων, την πολιτισμική πολιτική, την οπτική επικοινωνία, τη φωτοδημοσιογραφία και το ντοκιμαντέρ.
