Επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μερικούς πρόσφατους τίτλους βιβλίων, που καλύπτουν τους πιο ετερογενείς επιστημονικούς κλάδους, με κριτήριο όχι μόνο το ενδιαφέρον του θέματος, αλλά και την επιστημονική επάρκεια και πρωτοτυπία των κειμένων. Σε μια περίοδο βαθύτατης κοινωνικής-πολιτισμικής κρίσης, όπως αυτή που διανύουμε, η στήριξη και η συστηματική προβολή κάθε νέου, σοβαρού -και άρα επισφαλούς- εκδοτικά εγχειρήματος θα έπρεπε να αποτελεί μια από τις προτεραιότητες των ΜΜΕ, ειδικότερα στις ειδικές στήλες των εφημερίδων και των ραδιοτηλεοπτικών προγραμμάτων. Αντ’ αυτού, διαπιστώνει κανείς μια γενικευμένη και ύποπτη συνωμοσία σιωπής απέναντι στα ηρωικά εγχειρήματα επιστημονικού αλφαβητισμού, όπως είναι η μετάφραση και η έκδοση απαιτητικών επιστημονικών βιβλίων.

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Loren Graham, Jean-Michel Kantor

Ονοματίζοντας το άπειρο

Μια αληθινή ιστορία θρησκευτικού μυστικισμού και μαθηματικής δημιουργικότητας

μτφρ. Τεύκρος Μιχαηλίδης

εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 232

Μπορεί και σε ποιο βαθμό η έρευνα και η ανάπτυξη θεμελιακών μαθηματικών θεωριών, όπως είναι η θεωρία των συνόλων, να σχετίζεται ευθέως και να επηρεάζεται από σκοτεινές θρησκευτικές ή και μυστικιστικές δοξασίες; Στόχος αυτού του γοητευτικού βιβλίου είναι να διερευνήσει αυτό ακριβώς το ερώτημα.

Προϊόν της πολυετούς ερευνητικής συνεργασίας ενός επιφανούς Αμερικανού ιστορικού της επιστήμης, του Λόρεν Γκράχαμ, με έναν διαπρεπή Γάλλο μαθηματικό, τον Ζαν-Μισέλ Καντόρ, το βιβλίο ανασυγκροτεί ιστορικά το πώς μια μυστικιστική αίρεση της Ορθόδοξης Ρωσικής Εκκλησίας, γνωστή ως «λατρεία του ονόματος», μπόρεσε, στις αρχές του εικοστού αιώνα, να επηρεάσει την εντυπωσιακή πρόοδο στη θεωρία των συνόλων που πραγματοποίησαν οι ιδρυτές της πρωτοποριακής Μοσχοβίτικης Σχολής Μαθηματικών.

Στο κατώφλι του 20ού αιώνα, οι περισσότεροι βασικοί κλάδοι των μαθηματικών βίωναν μια βαθύτατη «κρίση θεμελίωσης», όπως την περιέγραψε ο μεγάλος Γερμανός μαθηματικός Χέρμαν Βάιλ. Μια κρίση θεμελίωσης που, ωστόσο, θα οδηγήσει στις μετέπειτα επαναστατικές εξελίξεις.

Μια από τις πιο ριζοσπαστικές εξελίξεις αφορούσε τη θεωρία των συνόλων του ιδιοφυούς μαθηματικού Γκέοργκ Κάντορ, και ειδικότερα τη δυνατότητα μαθηματικής διαύγασης της σκοτεινής έννοιας του Απείρου. Σημαντική πρόοδος σε αυτή την κατεύθυνση έγινε χάρη στη συμβολή της γαλλικής σχολής μαθηματικών (Ε. Μπορέλ, Ρ. Μπερ και Α. Λεμπέγκ), όμως οι ορθολογικές προκαταλήψεις των Γάλλων αποδείχτηκαν τελικά τροχοπέδη στην πρόοδο της συνολοθεωρίας.

Και εδώ υπεισέρχονται οι ακραιφνώς μυστικιστικές πεποιθήσεις των Ρώσων κρυπτο-«ονοματολατρών» μαθηματικών, οι οποίες, παραδόξως, έδρασαν απελευθερωτικά για την αφηρημένη μαθηματική σκέψη! Μεγάλο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην προσωπικότητα και το έργο του Ντιμίτρι Εγκόροφ και του μαθητή του Νικολάι Λούζιν, ιδρυτών της Μοσχοβίτικης Σχολής Μαθηματικών, αλλά και αμετανόητων ζηλωτών της αιρετικής «λατρείας του ονόματος».

Πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτές τις στενότατες -και αθέμιτες;- διασυνδέσεις των Ρώσων μαθηματικών με τον ορθόδοξο θεολογικό μυστικισμό έπαιξε ο Πάβελ Φλορένσκι, ένας πεφωτισμένος ορθόδοξος ιερέας και μαθηματικός, αγαπητός μαθητής του Ν. Εγκόροφ και στενότατος φίλος του Ν. Λούζιν. Ενα αρκετά διαφωτιστικό βιβλίο γύρω από μερικές από τις πιο σκοτεινές έννοιες των μαθηματικών, που διαβάζεται ωστόσο και σαν απολαυστικό ιστορικό μυθιστόρημα.

Semir Zeki

Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου  Αγάπη, δημιουργικότητα και αναζήτηση της ανθρώπινης ευτυχίας 

μτφρ. και επμ. Θανάσης Ντινόπουλος

εκδ. «Παρισιάνου», σελ. 278

Εδρα κάθε ανώτερης ψυχονοητικής μας ικανότητας (της μνήμης, της σκέψης, της γλώσσας και της φαντασίας), ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι αναμφίβολα το «ευγενέστερο» και το πιο πολύπλοκο όργανο του σώματός μας. Η πολυπλοκότητα αυτού του οργάνου τρομάζει και γοητεύει. Μέσα στο κρανίο μας υπάρχουν εκατό δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα ή νευρώνες. Οσο για τον αριθμό των συνάψεων, των σημείων δηλαδή μέσω των οποίων επικοινωνούν μεταξύ τους αυτά τα νευρικά κύτταρα, είναι πραγματικά ασύλληπτος: περίπου εκατό τρισεκατομμύρια ή και περισσότερες.

Αναμφίβολα ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελεί τον θρίαμβο της βιολογικής μας εξέλιξης: η ικανότητά του να αναζητά τη γνώση και να δημιουργεί αφηρημένες έννοιες μοιάζει να είναι απεριόριστη. Και κατά τον Σεμίρ Ζέκι, πρωτοπόρο ερευνητή της οπτικής αντίληψης και πατέρα της νευροαισθητικής, αυτή ακριβώς είναι η βασική και θεμελιώδης βιολογική λειτουργία των εγκεφάλων: η αναζήτηση της γνώσης.

Σε αυτό το σημαντικό βιβλίο, τόσο από επιστημονική όσο και από φιλοσοφική άποψη, ο Ζέκι παρουσιάζει λεπτομερώς τις βασικές κατακτήσεις των νευροεπιστημών σχετικά με τους περίπλοκους και εκλεπτυσμένους αντιληπτικούς μηχανισμούς που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλός μας για να κατανοεί τον κόσμο και τον εαυτό του.

Ο συγγραφέας όμως δεν περιορίζεται σε αυτό. Συνδυάζει δημιουργικά αυτές τις κατακτήσεις για να μας προτείνει μια ρηξικέλευθη προσέγγιση των βαθύτερων και τυπικά ανθρώπινων εγκεφαλικών ικανοτήτων για τον έρωτα, τις καλές τέχνες, τη λογοτεχνία και την ομορφιά. Η πρωτοτυπία αυτής της προσέγγισης έγκειται στο ότι δεν επιχειρεί απλοϊκά να αναγάγει αυτές τις ιδιαίτερες ανθρώπινες ικανότητες στον εγκέφαλο αλλά, αντίθετα, να κατανοήσει πώς οι τέχνες και ο έρωτας μπορούν διαφωτίσουν τις λειτουργίες του εγκεφάλου.

Και δεν είναι καθόλου τυχαίο που τον τίτλο του βιβλίου του, «Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου», ο Ζέκι τον δανείζεται από ένα γνωστό μυθιστόρημα του Μπαλζάκ. Πράγματι, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι πολυάριθμες σελίδες που συγγραφέας αφιερώνει στις νευροβιολογικές προϋποθέσεις των τεχνών: από τη ζωγραφική μέχρι τη λογοτεχνία και τη μουσική.

Ετσι, αυτό το άψογα μεταφρασμένο βιβλίο όχι μόνο παρουσιάζει τις πιο πρόσφατες κατακτήσεις των νευροεπιστημών, αλλά συμβάλλει και στο να γεφυρωθεί το τεχνητό πολιτισμικό χάσμα ανάμεσα στις «ανθρωπιστικές» και τις «φυσικές» επιστήμες.

Τζων Μακντάουελ

Ο νους και ο κόσμος

μτφρ. και εισγ. Θάνος Σαμαρτζής

επίμετρο Αριστείδης Μπαλτάς

εκδ. «Παν. Εκδ. Κρήτης», σελ. 430

Πρόσφατα κυκλοφόρησε, άψογα μεταφρασμένο και επιμελημένο από τον Θ. Σαμαρτζή, ένα από τα σημαντικότερα, κατά κοινή ομολογία, φιλοσοφικά βιβλία των τελευταίων ετών. Ο συγγραφέας του Τζον Μακντάουελ (John Mcdowell) αναγνωρίζεται διεθνώς ως ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή φιλοσόφους με πλούσιο και πρωτοποριακό έργο σε όλους τους τομείς της φιλοσοφίας: από τη φιλοσοφία του νου και τη μεταφυσική έως τη φιλοσοφία της γλώσσας και την ηθική.

Στο βιβλίο, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1994 αλλά ήδη αναγνωρίζεται ως κλασικό, ο Μακντάουελ διερευνά το δυσεπίλυτο πρόβλημα των σχέσεων του ανθρώπινου νου με τον κόσμο. Με άλλα λόγια, πώς η σκέψη, προϊόν του νου, άπτεται της πραγματικότητας.

Για να προσεγγίσει αυτό το θεμελιώδες φιλοσοφικό-επιστημονικό ερώτημα επικεντρώνεται στην ανάλυση της έννοιας της εμπειρικής γνώσης: σε τι ακριβώς συνίσταται μια εμπειρία και πώς ο νους την ιδιοποιείται εννοιακά. Αναπόφευκτα όμως το πρόβλημα της εμπειρικής γνώσης τον οδηγεί στο ακόμα πιο δύσκολο φιλοσοφικό-επιστημονικό ερώτημα των σχέσεων του ανθρώπινου νου με τον φυσικό κόσμο, στο θεμελιώδες δηλαδή πρόβλημα της φιλοσοφίας της νεωτερικής εποχής.

Αν ο άνθρωπος είναι ένα φυσικό-βιολογικό πλάσμα που υπάγεται στους ίδιους ακριβώς φυσικούς Νόμους που διέπουν την υπόλοιπη φύση (έμβια και άβια), τότε πώς είναι δυνατόν να ισχυριζόμαστε ότι διαθέτει «ελεύθερη βούληση», ότι μπορεί να δρα ελεύθερα και συνειδητά, φέροντας την ευθύνη των πράξεών του; Συνάδει, και πώς, η ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας με την ιδέα μιας νομοκρατούμενης φύσης;

Στην ανάλυση όλων των πτυχών αυτού του φιλοσοφικά βεβαρημένου δυϊσμού φύσης-ελευθερίας, νου-κόσμου, επικεντρώνονται οι σελίδες αυτού του συναρπαστικού αλλά και απαιτητικού βιβλίου.

Ισίδωρος Ζουργός

Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο

εκδ. «Πατάκη», σελ. 780

Την ιδιαιτερότητα και το κοσμογονικό πολιτισμικό κλίμα του 17ου αιώνα για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, εποχή μεταβατική που έπεται της Αναγέννησης και προηγείται του Διαφωτισμού, επιχειρεί να αναδείξει στο τελευταίο του μυθιστόρημα ο Ισίδωρος Ζουργός. Και για τον σκοπό αυτό πλάθει τον ήρωά του Ματίας Αλμοσίνο, έναν γνήσιο λογοτεχνικό επίγονο του Ζήνωνα, του λόγιου, γιατρού και αλχημιστή του 16ου αιώνα, τη ζωή του οποίου περιέγραψε εξαίσια η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ στο αριστουργηματικό μυθιστόρημά της «Η Αβυσσος».

Ο πρωταγωνιστής, ο γιατρός Ματίας Αλμοσίνο, είναι ένα ελεύθερο, φιλοπερίεργο πνεύμα που μετακινείται ακατάπαυστα μεταξύ Ανατολής και Δύσης και ταλαιπωρείται από τους πολιτικοκοινωνικούς μεσσιανισμούς της εποχής, όπως αυτοί εκφράζονται και μέσα από τη σύγκρουση επιστήμης-θρησκείας.

Κρυπτοεβραίος γεννημένος στη Βασιλεία της Ελβετίας, διασχίζει από τρυφερή ηλικία όλη τη χριστιανική επικράτεια: την Αγγλία του Νεύτωνα και της Βασιλικής Εταιρείας, το ανεξίθρησκο Αμστερνταμ των εμπόρων, την παγωμένη Πετρούπολη του μεταρρυθμιστή τσάρου, την Πάντοβα με το φημισμένο πανεπιστήμιό της, την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, τον Χάνδακα.

Και μέσα από αυτές τις συναρπαστικές και οδυνηρές εμπειρίες χτίζει την πνευματική ενηλικίωσή του, που ωστόσο θα παραμείνει ανεπαρκής και ανολοκλήρωτη. Επώδυνα διχασμένη ανάμεσα στον καρτεσιανό ορθολογισμό της επιστημονικής σκέψης και μια σπινοζική μεταφυσική-θεολογική ελευθεριότητα.

Πρόκειται για ένα αξιόλογο ιστορικό μυθιστόρημα, ένα βιβλίο όπου μέσα από την ιστορία της ιατρικής, αλλά και της μεταφυσικής και των φυσικών επιστημών της εποχής, ανασυγκροτεί και ανασύρει από τη σκόνη της ιστορίας τις μνήμες της Ευρώπης.

………………………………………………………………………………………………………………………

Βιοψυχολογικός ντετερμινισμός ή νεοφιλελεύθερα ιδεολογήματα;

Dario Maestripieri

Παιχνίδια που παίζουν τα πρωτεύοντα

Η βιολογική εξέλιξη και η οικονομική υπόσταση των ανθρώπινων σχέσεων υπό το πρίσμα της θεωρίας των παιγνίων (κυρίως)

μτφρ. και επιστημονική επμ. Δημήτρης Τομαράς

εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 455

Αντί να προβάλλουμε στα ζώα τα δικά μας «ιδιαίτερα» ανθρώπινα χαρακτηριστικά (ανθρωπομορφισμός), μήπως θα ήταν ορθότερο να αναγνωρίσουμε τις ζωικές καταβολές των ανθρώπινων συμπεριφορών; Το ανατρεπτικό αυτό ερώτημα διερευνά στο τελευταίο βιβλίο του ο Ντάριο Μαεστριπιέρι, επιφανής καθηγητής Συγκριτικής Ανάπτυξης, Εξελικτικής Βιολογίας και Νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, και συγγραφέας επιστημονικών θεμάτων δημοφιλέστατος στα αμερικανικά ΜΜΕ. Το πολυσυζητημένο αυτό βιβλίο κυκλοφορεί πια και στα ελληνικά, άριστα μεταφρασμένο από τον Δημήτρη Τομαρά.

Βασιζόμενος στις δικές του πολυετείς έρευνες, αλλά και σε έρευνες πολλών άλλων ειδικών, ο συγγραφέας διαπιστώνει εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ της ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς των ανθρώπων και των ανθρωποειδών πιθήκων. Ερμηνεύοντας κατάλληλα αυτές τις παρατηρήσεις επιχειρεί να αποκαλύψει τους σταθερούς βιολογικούς κανόνες που ρυθμίζουν αυτές τις κοινωνικές συμπεριφορές.

Για παράδειγμα, θεωρεί ότι παρατηρώντας τη συμπεριφορά των πιθήκων μακάκων που βρίσκονται περιορισμένοι σε ένα κλουβί, μπορούμε να διαφωτίσουμε ικανοποιητικά την ανεξήγητη δυσφορία και, ενδεχομένως, την ενόχληση που νιώθουμε όταν βρεθούμε στο ασανσέρ με έναν άγνωστο.

Σύμφωνα με την εξήγηση που υιοθετεί ο συγγραφέας (και άλλοι σύγχρονοι ηθολόγοι και εξελικτικοί βιολόγοι), τόσο οι άνθρωποι όσο και οι πίθηκοι μοιραζόμαστε κάποιους κοινούς «συμπεριφορικούς αλγορίθμους»: κάποια κοινά, γενετικά κληρονομημένα και δοκιμασμένα πρότυπα συμπεριφοράς που μας εξασφαλίζουν (συνήθως) τη βέλτιστη δυνατή απάντηση στα κοινά προβλήματα που μας θέτει το περιβάλλον.

Οπως όλα τα κοινωνικά θηλαστικά, και εμείς οι άνθρωποι είμαστε, υποτίθεται, γενετικά προγραμματισμένοι να αποτιμάμε τα συν και τα πλην κάθε συμπεριφοράς μας, αλλά και να απαντάμε αυτομάτως στα εξωτερικά ερεθίσματα που δεχόμαστε, χωρίς να χρειάζεται να τα πολυσκεφτόμαστε.

Κοντολογίς, τα δυσεπίλυτα προβλήματα της συνείδησης και της ελεύθερης βούλησης είναι απλώς μεταφυσικά προβλήματα που ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματική μας συμπεριφορά! Πολλά θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς σε τέτοιες απλοϊκές και αναγωγιστικές «εξηγήσεις», όπως π.χ. ότι η ανθρώπινη κοινωνική συμπεριφορά εξαρτάται κυρίως από τον εγκέφαλό μας και όχι από τα γονίδιά μας. Ή ότι οι ανθρώπινες συνθήκες ζωής διαφέρουν ριζικά από αυτές των άλλων πρωτευόντων, ανθρώπινες συνθήκες που απαιτούν μια πολύ πιο ευέλικτη και εύπλαστη συμπεριφορά.

Daniel Kahneman

Σκέψη, αργή και γρήγορη

Συμπεριφορική οικονομική, μηχανισμοί λήψης αποφάσεων, γνωσιακή επιστήμη

μτφρ. Βίκυ Παπαδοπούλου

επιμ. Αλέξανδρος Μάμαλης

εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 726

Πριν από μερικούς μήνες κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα το πολυσυζητημένο διεθνώς και ενδιαφέρον βιβλίο «Σκέψη, αργή και γρήγορη» του Ντάνιελ Κάνεμαν. Ενα ασυνήθιστο διεπιστημονικό πόνημα που κινείται με μεγάλη ευχέρεια –κάποιοι δύσπιστοι λένε με μεγάλη αυθάδεια– από τον χώρο της ψυχολογίας και των γνωσιακών επιστημών έως τον δύστροπο χώρο της ανθρώπινης οικονομίας.

Ποιος είναι, όμως, και τι υποστηρίζει ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου; Πρόκειται για έναν παγκοσμίου φήμης ψυχολόγο, που με το πρωτοποριακό έργο του κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομίας! Ο Ντάνιελ Κάνεμαν, ομότιμος καθηγητής στο Πρίνστον, θεωρείται σήμερα μέγιστη αυθεντία στον χώρο της οικονομικής ψυχολογίας και ένας από τους πλέον προβεβλημένους Αμερικανοεβραίους ακαδημαϊκούς που με τις ιδέες τους επηρεάζουν σημαντικά τις αποφάσεις και τις στρατηγικές πολλών διεθνών κέντρων εξουσίας.

Αν μη τι άλλο, λοιπόν, το βιβλίο του αξίζει να διαβαστεί ως η επίσημη επιστημονική εκδοχή και ως θεωρητικοποίηση των πιο πρόσφατων οικονομικών και πολιτικών στρατηγικών της σύγχρονης βιοεξουσίας. Εξάλλου, πρόκειται για ένα καλογραμμένο και εύκολα κατανοητό βιβλίο, και ο συγγραφέας του δεν είναι μόνον ένας καταξιωμένος ερευνητής αλλά, πράγμα πολύ σπάνιο, και ένας ικανότατος εκλαϊκευτής κάποιων νέων και ιδιαίτερα στρυφνών επιστημονικών ιδεών που αφορούν τη δομή και τη λειτουργία του ανθρώπινου νου, και το πώς από αυτόν εξαρτάται η ανθρώπινη συμπεριφορά.

Το όλο εγχείρημα στηρίζεται στην ανάλυση της ανθρώπινης συμπεριφοράς με βάση δύο (εγκεφαλικά;) συστήματα σκέψης: το Σύστημα 1 είναι πιο γρήγορο, άμεσο και διαισθητικό, ενώ το Σύστημα 2 είναι πιο αργό, συνετό και ορθολογικό. Το πρώτο ευθύνεται για τα σφάλματα και τις ανατρεπτικές διαισθήσεις μας, ενώ το δεύτερο, που απαιτεί μεγάλη περισυλλογή και επαγωγική σκέψη, ταυτίζεται με την πολύ πιο αργόσυρτη έλλογη σκέψη. Και μολονότι πολύ συχνά πιστεύουμε ότι κατανοούμε και αντιδρούμε πάντα σε ό,τι μας συμβαίνει με το Σύστημα 2, στην πραγματικότητα αυταπατόμαστε: τις περισσότερες φορές προσφεύγουμε από οκνηρία στο αυτοματοποιημένο και διαισθητικό σύστημα σκέψης!

Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα των ερευνών του στο τέλος του βιβλίου, αντιπαραθέτει την προσέγγιση των συμπεριφορικών οικονομολόγων στην προσέγγιση των οπαδών της περιβόητης Σχολής του Σικάγου, και σημειώνει με νόημα: «Η ελευθερία δεν είναι μια αμφισβητούμενη αξία… ωστόσο, η ελευθερία έχει ένα κόστος».