Της Φωτεινής Μαργαρίτη*
Η παραγωγή του χώρου στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες ήταν συνδεδεμένη στενά με την κάθετη δομή διοίκησης και τη διόγκωση του δημόσιου τομέα, η οποία υπηρέτησε τις πελατειακές σχέσεις των κομμάτων εξουσίας.
Ετσι δημιουργήθηκαν σε ευρεία κλίμακα θύλακες άτυπων προνομίων τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, που ενισχύουν τη θέση της διευρυμένης «διοικητικής αστικής τάξης», όπως την αποκαλεί ο Ιμάνουελ Βάλερσταϊν, η οποία παραμένει αστική στον τρόπο ζωής, δεν ρισκάρει παραγωγικές επενδύσεις, αλλά καταναλώνει και επενδύει σε ακίνητα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η απορρόφηση ευρωπαϊκών κονδυλίων σε αποσπασματικά έργα εξωραϊσμού, στο πλαίσιο κεντρικής ευρωπαϊκής κατεύθυνσης που οδήγησε στην παραγωγική αποψίλωση της χώρας.
Σχεδιάζοντας με διαπραγματεύσεις
Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η αποβιομηχανοποίηση και η τάση να κινούνται τα μεσαία στρώματα προς τα προάστια κληροδότησαν στις πόλεις κενές εκτάσεις και ανενεργά κτίρια. Από τη Βαρκελώνη μέχρι την Κοπεγχάγη, πλην της Αθήνας, επένδυσαν σε μια κεντρική ιδέα σχεδιασμού και σε δημόσια έργα. Εκτοτε καταγράφεται ένα ευρύ κίνημα με θετική επίδραση στην ανάπλαση των πόλεων, ιδίως σε θέματα αστικού εξωραϊσμού.
Εδώ ας θυμίσουμε ένα παλιό παράδειγμα: τη Ν. Υόρκη με τα εγκαταλελειμμένα βιοτεχνικά κτίρια (ραφτάδικα του 1850) στο Σόχο, τα οποία το 1950 διασώθηκαν χάρη στους μετέπειτα διάσημους καλλιτέχνες (pop art), οι οποίοι τα κατοίκησαν στην αρχή παράνομα, ενώ λίγο αργότερα ένας νόμος ρύθμιζε τη χρήση τους με συμβολικό ενοίκιο.
Χαρακτηριστικό είναι επίσης το παράδειγμα της Γαλλίας μετά το 1981. Ο Μιτεράν με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα Roland Castro δημιούργησε το πλαίσιο, χάρη στο οποίο η Γαλλία έγινε το «σπίτι» της καλύτερης εγχώριας και διεθνούς αρχιτεκτονικής.
Απονεύρωση του ιδιωτικού τομέα από το Δημόσιο
Περίπου την ίδια εποχή στην Αθήνα επικράτησε η αυτορρύθμιση και ο εξωραϊσμός.
Πρωταγωνιστής στα παραπάνω ήταν η Τοπική Αυτοδιοίκηση με ένα πολύπλοκο δίκτυο υπηρεσιών και με απευθείας πρόσβαση στα ευρωπαϊκά προγράμματα.
Συνήθης ήταν η ανεπαρκής εκπόνηση σύνθετων μελετών από υπηρεσίες του Δημοσίου, ο τεμαχισμός και η αδιαφανής απευθείας ανάθεση σε ιδιώτες, η διάβρωση των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα Πανεπιστήμια, όπου η απευθείας ανάθεση δημόσιων μελετών ως ερευνητικών προγραμμάτων οδήγησε τις δυνάμεις που υποστηρίζουν τη μη εξάρτηση του Πανεπιστημίου από την αγορά, να βρίσκονται τελικά εξαρτώμενες από την αγορά του Δημοσίου!
Μόνο οι πλήρεις μελέτες και ιδίως οι μελέτες εφαρμογής και τα τεύχη δημοπρατήσεως «κλειδώνουν» την ποιότητα αλλά και το χαμηλό κόστος των έργων, εμπεριέχουν επίσης τόσο την έρευνα, όσο και τη διεπιστημονική προσέγγιση.
Οι πολιτικές δυνάμεις τα γνωρίζουν όλα αυτά αλλά αδρανούν, αποφεύγοντας στην ουσία μια πρόκληση αυτοκάθαρσης.
Ο «από μηχανής Θεός»
Η αυτορρύθμιση του χώρου και ο εξωραϊσμός συνιστούν το προοίμιο του φιλελευθερισμού. Οι κεντρικοί ευρωπαϊκοί μηχανισμοί, με όχημα την «κρίση χρέους», επιχειρούν πλέον να δράσουν διορθωτικά! Με το εργαλείο της δαιμονοποίησης του Δημοσίου και των «συντεχνιών», νομιμοποιείται ως μονόδρομος και ως «από μηχανής Θεός» η ιδιωτική πολεοδόμηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η ανάπλαση από ιδιωτικούς φορείς συνοικιών κεντρικών λεωφόρων και πλατειών, αλλά και η εκχώρηση αναβάθμισης υποδομών (παιδικές χαρές) σε ΜΚΟ.
Πρόκειται δηλαδή για εφαρμογή της ιδιωτικής πολεοδόμησης στην πιο «πρωτόγονη» εκδοχή της, η οποία αναπτύχθηκε για ιστορικούς λόγους στις ΗΠΑ και εισήχθη για πρώτη φορά στην Ευρώπη στο Λονδίνο.
Με αφετηρία τα Docklands και τη διάλυση από τη Θάτσερ του GLC (Συμβούλιο Ευρύτερου Λονδίνου), διαλύθηκε το Τμήμα Οικιστικής Αρχιτεκτονικής, ταυτόχρονα με την απορρόφηση από τον ιδιωτικό τομέα και άλλων στρατηγικής σημασίας δημόσιων επιχειρήσεων.
Τα Docklands εξελίχθηκαν σε αρχιτεκτονικό θαύμα, ενώ το Λονδίνο, χάρη στο τεράστιο μέγεθος και την περιπλοκότητά του, παραμένει μια μεγάλη πόλη-μαγνήτης. Την ίδια ώρα όμως άνοιγε ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ των «εχόντων» και των «μη εχόντων».
Ενα χάσμα που προκαλεί αντιδράσεις, οι οποίες εξελίσσονται σήμερα σε πολιτικά κινήματα, με χαρακτηριστικό το πρόσφατο παράδειγμα στις ΗΠΑ. Στο Σαν Φρανσίσκο, σε δημοψήφισμα, το 60% των κατοίκων απέρριψε έργο ανάπλασης και ανέγερσης πολυτελών κατοικιών στην προκυμαία της πόλης, επικαλούμενο τη στεγαστική κρίση στα μεσαία στρώματα…
Η Αθήνα όμως εξακολουθεί να επενδύει στη συντηρητική πολιτική της ανάπλασης…
Αφανισμός του ανεξάρτητου δημιουργού
Το φαινόμενο συνδέεται άμεσα με την «απελευθέρωση των επαγγελμάτων».
Με βάση τα στατιστικά στοιχεία από την εφαρμογή του σχετικού νόμου (Ν.3919/ 2011), οι εκπτώσεις μελετών στα δημόσια έργα αγγίζουν το 70-80% της παλιότερης νόμιμης αμοιβής μελέτης, η οποία προσέγγιζε την αποζημίωση των αναγκαίων δαπανών.
Ετσι εγκαινιάζεται μια εποχή υπερσυγκέντρωσης των μελετών σε εταιρείες, ΜΚΟ κ.λπ., οι οποίες μπορούν να φέρουν εις πέρας σχεδόν «δωρεάν» μελέτες(!). Αυτό επιτυγχάνεται μόνο με μια νέου τύπου συναλλαγή με το Δημόσιο και βέβαια με εργασία επιστημόνων ελάχιστου κόστους. Μια δυναμική, δηλαδή, αφανισμού των μικρών μελετητικών γραφείων και της τεχνογνωσίας τους, αλλά κυρίως του ανεξάρτητου δημιουργού, σε μια εποχή μάλιστα που οι ψηφιακές τεχνολογίες επιτρέπουν την υλοποίηση καινοτόμων ιδεών χωρίς πολύπλοκα σε δομή γραφεία.
Και είναι εξαιρετικά επίκαιρο αυτό που ο Ελληνας αρχιτέκτονας, διεθνώς αναγνωρισμένος, Τάκης Ζενέτος (1926-1977) έλεγε: «Σωστή λύση είναι τα μικρά γραφεία που ανταποκρίνονται στην ανθρώπινη κλίμακα… Το δυναμικό των γραφείων δεν πρέπει να μετριέται σε αριθμό υπαλλήλων, αλλά σε δυναμικό γνώσεων και σε ενημέρωση, επιστημονική και πολιτική».
Εναλλακτική πολιτική κουλτούρα
Το Δημόσιο πρέπει να επικεντρωθεί στον πολιτικό σχεδιασμό, σε όραμα και θεσμικό πλαίσιο για την πόλη. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορεί να σπάσει με το παράδειγμά της το σύστημα διαπλοκής, παλιό και νέο… Τι εμποδίζει π.χ. τον Δήμο της Αθήνας για τις 135 παιδικές χαρές της πρωτεύουσας να κάνει μια ανοιχτή πρόσκληση σε ισάριθμες ομάδες μελετητών, οι οποίες με βάση πλαίσιο προδιαγραφών θα κάνουν τις προτάσεις τους…
Με εξαίρεση την επιχείρηση πολεοδομικής ανασυγκρότησης (ΕΠΑ), την οποία έθεσε σε κίνηση ο Αντ. Τρίτσης και γρήγορα ακυρώθηκε στην πράξη, θα πρέπει να πάμε πολλές δεκαετίες πίσω, τότε που ο δημόσιος χώρος συνδύαζε τη σύγκλιση πολιτικού οράματος και αρχιτεκτονικής: στη δεκαετία του ’30 το πρόγραμμα του Ελ. Βενιζέλου για τα σχολικά κτίρια και την ανάθεσή τους σε πλειάδα αρχιτεκτόνων που εξέφρασαν το μοντέρνο ευρωπαϊκό πνεύμα, όπως επίσης στη δεκαετία ’50-’60 το πρόγραμμα της τουριστικής ανάπτυξης του Κ. Καραμανλή, από το οποίο αναδύθηκαν τα Ξενία (Α. Κωνσταντινίδης) και οι διαμορφώσεις του χώρου γύρω από την Ακρόπολη (Δ. Πικιώνης).
Και στις δύο περιπτώσεις κερδήθηκε ο αγώνας απέναντι στη γραφειοκρατία και τον κομματισμό και πρόβαλε μια εναλλακτική πολιτική κουλτούρα…
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
*Αρχιτέκτων, διδάκτωρ Φιλοσοφίας. Διευθύνει Θεωρητικό Σεμινάριο και Εργαστήριο Αρχιτεκτονικής Ερευνας στην Εταιρεία Διαπολιτισμικών Σπουδών
