ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Της Βενετίας Αποστολίδου
Οσοι γνωρίζουν το πεζογραφικό έργο του Κοτζιά έχουν σίγουρα μια απάντηση στο γιατί είναι πολιτικός συγγραφέας. Oι πολιτικές πτυχές του έργου του έχουν αναλυθεί πολλάκις από αξιόλογους μελετητές. Εδώ θα αναδείξω την πολιτική σημασία του μυθιστορήματος «Ο γενναίος Τηλέμαχος» (1972) το οποίο, αν και έχει εκτιμηθεί για τις αφηγηματικές του καινοτομίες, δεν έχει επισημανθεί η συμβολή του στο πολιτικό προφίλ του συγγραφέα.
Ο «Γενναίος Τηλέμαχος» είναι ένα συνθετικό μυθιστόρημα, αρκετά δαιδαλώδες και πολυπρόσωπο, το οποίο βασίζεται σε έναν αρχικό μυθοπλαστικό πυρήνα που έχει διατυπωθεί από τον ίδιο τον συγγραφέα ως εξής: «Κάποιος νέος αποστρατεύεται μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου και επιστρέφοντας στην Αθήνα δε βρίσκει το σπίτι του». Αυτή η απλή ιδέα ξετυλίγεται στο μυθιστόρημα σε μια πολυπρισματική μαγική εικόνα μιας οικογένειας και του περιβάλλοντός της, την οποία κάθε φορά που τη βλέπεις, κάτι αλλάζει, κάποιο άλλο στοιχείο προστίθεται ή αφαιρείται. Η οικογένεια του κεντρικού ήρωα, του 25χρονου Πέτρου Παπαλουκά, είναι μια ευπρεπής μεσοαστική προπολεμική οικογένεια που μέσα στις άγριες εμφυλιακές και μετεμφυλιακές συνθήκες αποσαθρώνεται, εκτραχηλίζεται και αποθηριώνεται, παρασυρμένη από τη δίνη των αναπτυξιακών ευκαιριών και από την ακατανίκητη σαγήνη του εύκολου πλουτισμού και του αχαλίνωτου ηδονισμού. Ο νεαρός ήρωας στην αρχή αγωνίζεται να κατανοήσει τους λόγους αυτών των σαρωτικών αλλαγών, να οριοθετήσει την προσωπική του αξιοπρέπεια και ατομικότητα, αλλά η δύναμη του συστήματος είναι τέτοια που κατρακυλάει και αυτός στον ίδιο οχετό.
Ηδη χρησιμοποίησα τη λέξη «σύστημα». Πράγματι, η εικόνα της κοινωνίας που υφαίνεται στο μυθιστόρημα μοιάζει με ένα σφιχτοπλεγμένο δίχτυ από κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις των ηρώων και γεγονότα της πλοκής, στο οποίο παγιδεύονται όλοι, ενώ ταυτόχρονα η αφήγηση χτίζεται σαν ένα οικοδόμημα όπου όλα τα δομικά στοιχεία συνδέονται μεταξύ τους χωρίς κανένα να μπορεί να λείψει. Το σύστημα της οικονομικοκοινωνικής εξουσίας που διαγράφεται στο μυθιστόρημα και του οποίου κυρίαρχος είναι ο πατέρας Παπαλουκάς αποτελείται από έναν πολύ μεγάλο αριθμό στοιχείων που απλώνονται σε ολόκληρο το οικονομικό και κοινωνικό φάσμα της παραγωγής, των θεσμών και της πνευματικής εξουσίας. Εκπροσωπούνται από πρωτεύοντες και δευτερεύοντες χαρακτήρες και επεισόδια της πλοκής, από τα πιο σημαντικά έως τα πιο ασήμαντα. Κανένα επεισόδιο και κανένας χαρακτήρας, όσο μικρό ρόλο και να παίζει, δεν είναι άσχετος, αποτελεί αυτό που θα λέγαμε «γρανάζι του συστήματος». Η αυτοκρατορία του πατέρα ξεκινά από μια θέση στο υπουργείο και συνεχίζεται με μια κατασκευαστική εταιρεία, τη Φάλκο, μια βιομηχανία τσιμέντων και, τέλος, εφοπλισμός και διεθνείς χρηματιστηριακές δραστηριότητες. Συνεργασία με ξένους επενδυτές και χρήματα που υφαρπάζονται από το σχέδιο Μάρσαλ. Διασύνδεση με τον στρατό, τη νομαρχία, τα δικαστήρια, το Βασιλικό Ινστιτούτο Ηλεκτρονικών Εφαρμογών, τον πρύτανη του ΕΜΠ. Βοηθητικές δουλειές εκτελούν οι μπράβοι που προέρχονται άλλοι από τον υπόκοσμο και άλλοι από τους δωσίλογους της Κατοχής και τα τάγματα ασφαλείας.
Κάθε ήρωας σχετίζεται με παραπάνω από δύο άλλους δημιουργώντας ένα πλέγμα προσωπικών και κοινωνικών εξαρτήσεων που πηγαίνουν βαθιά στο παρελθόν. Κάποιοι από αυτούς θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν αντισυστημικοί· θέτουν προκλήσεις στο σύστημα, αλλά το τελευταίο έχει χίλιους τρόπους να τους αντιμετωπίζει, ενισχύοντας τη δική του ενότητα.
Ολοι οι ήρωες στον «Γενναίο Τηλέμαχο» αντιμετωπίζουν αμέτρητα, διαδοχικά, βασανιστικά διλήμματα που τους οδηγούν σε ανελέητες συγκρούσεις που εκδηλώνονται με λεκτική και φυσική βία. Κάθε χαρακτήρας μετεωρίζεται ανάμεσα στο καλό και το κακό. Σε κάθε αφηγηματική στιγμή, μια αλλαγή του χρόνου ή μια αλλαγή της οπτικής γωνίας προσθέτει νέες πληροφορίες ανατρέποντας την ηθική τάξη. Οι ήρωες ταλανίζονται, περνούν κυριολεκτικά διά πυρός και σιδήρου κατά τη διάρκεια της ζωής τους, αλλά ο αγώνας αυτός είναι μάταιος. Μια σειρά από συμβολικούς θανάτους οδηγεί τον ήρωα στην παραφροσύνη και την αυτοκαταστροφή.
Αν θέλαμε να προσδώσουμε στο μυθιστόρημα έναν συνθηματικό χαρακτηρισμό, θα το χαρακτηρίζαμε «μυθιστόρημα της διαπλοκής» και με αυτή την έννοια είναι ένα καθαρά πολιτικό μυθιστόρημα, περισσότερο επίκαιρο από ποτέ. Κατέχει κεντρική θέση στο συνολικό έργο του Κοτζιά διότι προετοιμάζει τόσο την «Αντιποίησιν αρχής» όσο και τη «Φανταστική περιπέτεια», στον βαθμό που συνθέτει τη μεγαλύτερη εικόνα, από την οποία προκύπτουν τα υποσυστήματα των επόμενων μυθιστορημάτων του. Τα υπαρξιακά ερωτήματα προσδίδουν νόημα (με τον τρόπο της τέχνης) στο απάνθρωπο κοινωνικό σύστημα που αναπαρίσταται, τοποθετώντας και αυτό το έργο στα μεγάλα επιτεύγματα της ποίησης και της πεζογραφίας της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς που κατόρθωσαν να συνδυάσουν τον πολιτικό με τον υπαρξιακό προβληματισμό.
