Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης
Φανταζόμαστε τη μνήμη σαν ένα αρχείο όπου καταγράφονται πιστά και ταξιθετούνται επιμελώς οι πιο σημαντικές πληροφορίες και εμπειρίες μας. Για να είναι αξιόπιστο ένα τέτοιο «αρχείο» μέσα στον εγκέφαλό μας, πρέπει να είναι αρκετά ανθεκτικό στον χρόνο. Εντούτοις, η έρευνα των μηχανισμών καταγραφής και ανάκλησης της μνήμης αποκάλυψε ότι ακόμη και οι πλέον σίγουρες προσωπικές μας αναμνήσεις δεν παραμένουν αμετάβλητες στον χρόνο: τα αρχικά μνημονικά ίχνη των βιωμάτων μας διαρκώς τροποποιούνται και αναπροσαρμόζονται στις μεταγενέστερες εμπειρίες και ανάγκες μας. Αλλά και η ίδια η μνήμη δεν θεωρείται πλέον ούτε αμετάβλητη ούτε ενιαία νοητική λειτουργία αλλά ένα μωσαϊκό από ετερογενείς και ευμετάβλητες διεργασίες.
Για να δώσουμε ένα νόημα στο παρόν μας ή για να σχεδιάσουμε το μέλλον μας, οφείλουμε διαρκώς να ανατρέχουμε στα «μνημονικά εγγράμματα» του παρελθόντος. Μόνο η καλή λειτουργία της μνήμης μας διασφαλίζει και εγγυάται επαρκώς την ενότητα και τη μοναδικότητα της ύπαρξής μας.
Καμία άλλη νοητική λειτουργία μας δεν παίζει τόσο αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικής μας ταυτότητας και στη συγκεκριμενοποίηση της αφηρημένης έννοιας του «εαυτού». Πώς όμως εξηγούν οι σύγχρονες επιστήμες του εγκεφάλου τις μέχρι πρόσφατα αδιαφανείς αλλά αλληλένδετες διεργασίες της μνήμης και της λήθης;
Αντίθετα με ό,τι συνήθως πιστεύουμε, η μνήμη μας δεν είναι μια τεράστια αποθήκη με αμέτρητα και καλά ταξινομημένα «συρταράκια», όπου μεταφέρονται, καταχωρίζονται αυτόματα και ανασύρονται μηχανικά όσα πρέπει να θυμόμαστε καθημερινά. Η ανακάλυψη του πώς ακριβώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος μετατρέπει τις πρόσκαιρες πληροφορίες σε μονιμότερες μνημονικές εγγραφές, τις οποίες, κατόπιν, οφείλει να τις τροποποιεί ή και να τις «σβήνει», αποτελεί μια από τις πιο γοητευτικές περιπέτειες της σύγχρονης επιστημονικής σκέψης.
Η έδρα των αναμνήσεων
Γιατί ορισμένες εμπειρίες ή πληροφορίες χαράσσονται βαθύτερα από ό,τι άλλες στη μνήμη μας; Και γιατί με την πάροδο του χρόνου ή εξαιτίας μιας σοβαρής νευροεκφυλιστικής ασθένειας (όπως η νόσος Αλτσχάιμερ ή Χάντιγκτον) μειώνεται δραματικά η ικανότητά μας να απομνημονεύουμε νέες ή να ανασύρουμε παλιές μνημονικές πληροφορίες;
Οι σύγχρονες επιστήμες του εγκεφάλου και του νου (νευροεπιστήμη και γνωσιακή επιστήμες) αναζητούν τις απαντήσεις σε αυτά τα βασανιστικά ερωτήματα μέσα στους δαιδάλους του εγκεφάλου μας. Και αυτό γιατί όλοι οι ειδικοί είναι πλέον πεπεισμένοι ότι το αίνιγμα της καταγραφής, της αποθήκευσης και της ανάκλησης των μνημονικών πληροφοριών μπορεί να εξηγηθεί μόνο αν κατανοήσουμε την κυτταρική δομή και κυρίως τη λειτουργική οργάνωση του εγκεφάλου: της πολύπλοκης «μηχανής του νου».
Τις τελευταίες δεκαετίες, δύο ήταν τα βασικά ερωτήματα της επιστημονικής διερεύνησης της μνήμης: «πώς» και «πού» ακριβώς κωδικοποιούνται και παγιώνονται οι εμπειρίες μας. Χάρη μάλιστα στις νέες εντυπωσιακές μεθόδους μελέτης του ζωντανού εγκεφάλου, είναι από καιρό σαφές ότι το πέρασμα από τη βραχύχρονη μνήμη στα μονιμότερα «αρχεία» της μακρόχρονης μνήμης εμπλέκει όχι μόνο σύνθετους νευροχημικούς μηχανισμούς αλλά και έναν πολύ μεγάλο αριθμό νευρικών κυττάρων (νευρώνων) σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου.
Πράγματι, πριν από μισό αιώνα διαπίστωσαν ότι κάθε μορφή μνήμης –βραχύχρονη ή μακρόχρονη– «αποτυπώνεται» στις συνάψεις μεταξύ των νευρώνων, «εγγράφεται» δηλαδή στα μικροκυκλώματα που σχηματίζουν οι αμοιβαίας διασυνδέσεις των εγκεφαλικών κυττάρων. Κάτι που είχε διατυπωθεί ως εικασία ήδη από το 1949 από τον μεγάλο ψυχολόγο Donald Hebb. Ο Hebb είχε μάλιστα προτείνει και έναν φαινομενικά απλό κανόνα: οι νευρώνες που εκφορτίζουν μαζί έχουν την τάση να συνδέονται στενότερα μεταξύ τους. Αυτή η ιδιοφυής εικασία, μολονότι χλευάστηκε από τους ειδικούς της εποχής, οι οποίοι αναζητούσαν πιο «αιθέριες» λύσεις στο αίνιγμα της μνήμης, επιβεβαιώθηκε έπειτα από είκοσι χρόνια!
Πράγματι, οι πρωτοποριακές έρευνες του Ερικ Καντέλ (Ε. R. Kandel) έμελλε να αποκαλύψουν τον ακριβή βιοχημικό μηχανισμό αυτής της θεμελιώδους διαδικασίας. Μελετώντας αρχικά πολύ απλούς οργανισμούς, αυτός ο αναμφισβήτητος πρωταγωνιστής των περισσότερων νευροβιολογικών ερευνών σχετικά με τη μνήμη, διαπίστωσε ότι κάθε νέα πληροφορία αποθηκεύεται ως βραχύχρονη μνήμη χάρη στην «ενδυνάμωση», δηλαδή την αυξημένη ηλεκτροχημική δραστηριότητα των συνάψεων μεταξύ νευρώνων.
Επιπλέον απέδειξε ότι η πρόσκαιρη ενδυνάμωση ενός συγκεκριμένου νευρωνικού κυκλώματος διαρκεί μερικά λεπτά ή λίγες ώρες, ενώ η παγίωσή του απαιτεί τη μακρόχρονη ενδυνάμωση των συνάψεων αυτού του νευρωνικού κυκλώματος μέσω της επανάληψης των ίδιων ερεθισμάτων. Η επανάληψη πυροδοτεί τις διεργασίες παγίωσης των πρόσκαιρων μνημονικών αποτυπωμάτων σε μακρόχρονη μνήμη. Δικαίως λοιπόν η επανάληψη θεωρείται «μήτηρ πάσης μαθήσεως», αφού ενισχύοντας τα αρχικά πρότυπα ενεργοποίησης των νευρώνων οδηγεί, τελικά, στην παγίωση του μνημονικού ίχνους.
Ανεξίτηλα μνημονικά εγγράμματα;
Γιατί ξεχνάμε αμέσως τον αριθμό του τηλεφώνου που πήραμε πριν από λίγα λεπτά, ενώ συνήθως θυμόμαστε την ημερομηνία γέννησής μας; Και γιατί κάθε φορά που οδηγούμε το αυτοκίνητό μας ή κάνουμε ποδήλατο δεν χρειάζεται να ανακαλούμε συνειδητά τις γνώσεις που απαιτούνται για την ασφαλή εκτέλεση αυτών των πράξεων;
Επειδή θεωρούμε δεδομένο ότι όλες οι απαραίτητες πληροφορίες (στην πραγματικότητα είναι αμέτρητες!) βρίσκονται καταγεγραμμένες στον εγκέφαλό μας (αλήθεια, πού ακριβώς;) και ανασύρονται αυτομάτως από τη λεγόμενη άδηλη μνήμη (Implicit memory), δηλαδή από τη μνήμη για δεξιότητες.
Αντίθετα, για να θυμηθούμε κάτι που διαβάσαμε στην εφημερίδα ή σε κάποιο βιβλίο, για να ανακαλέσουμε συνειδητά και να μιλήσουμε για κάτι που ήδη γνωρίζουμε ή έχουμε βιώσει, θα πρέπει να καταφύγουμε σε μια διαφορετική μορφή μνήμης, τη λεγόμενη δηλωτική μνήμη (Explicit memory), δηλαδή τη μνήμη που ανακαλούμε συνειδητά. Προφανώς, οι περισσότεροι από εμάς όταν μιλούν για «μνήμη» αναφέρονται αποκλειστικά σε αυτήν τη δεύτερη συνειδητή και λεκτική κατηγορία αναμνήσεων.
Πού όμως συντελούνται αυτές οι διεργασίες και σε ποιες εγκεφαλικές δομές «αποτυπώνονται» τα διάφορα μνημονικά εγγράμματα;
Πριν από μερικά χρόνια δημοσιεύτηκε στο «Journal of Neurosciences» (28.01.09) μια σημαντική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας από τους Christiane Smith και Larry Squire. Σύμφωνα με αυτή την έρευνα, η «αρχαιότητα» μιας μνήμης καθορίζει το αν για την ανάκλησή της εμπλέκεται ο ιππόκαμπος ή ο μετωπιαίος φλοιός. Ούτε λίγο ούτε πολύ, αυτή και άλλες μετέπειτα σχετικές έρευνες έδειξαν ότι ο τόπος αποθήκευσης μιας μνήμης στον εγκέφαλό μας δεν είναι σταθερός, αλλά εξαρτάται από το πόσο παλιά είναι!
Οι έρευνες αυτές επιβεβαίωσαν επίσης ότι η ικανότητα των εθελοντών να ανακαλούν στη μνήμη τους κάποια πληροφορία μειωvόταν ευθέως ανάλογα με την «ηλικία», ανάλογα δηλαδή με την παλαιότητα καταγραφής του συμβάντος. Και επιπλέον, όσο παλαιότερη ήταν η είδηση που ανακαλούσαν τόσο μικρότερη ήταν η ενεργοποίηση των βαθύτερων εγκεφαλικών δομών (ιππόκαμπος, αμυγδαλή), ενώ όταν ανακαλούσαν πιο πρόσφατες ειδήσεις συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο.
Συμπέρασμα: για την ανάκληση παλαιότερων αναμνήσεων ενεργοποιούνται οι ανώτερες φλοιικές δομές, ενώ για την παγίωση και την ανάκληση των πιο πρόσφατων αναμνήσεων οι βαθύτερες δομές του κροταφικού λοβού (όπως ο ιππόκαμπος, αμυγδαλή κ.ά.).
Γιατί άραγε τα πιο πρόσφατα μνημονικά ίχνη (όπως η βραχύχρονη μνήμη) σχηματίζονται και αποθηκεύονται στις πιο αρχαϊκές εγκεφαλικές δομές, ενώ η μετατροπή τους σε πιο μακροχρόνιες μορφές μνήμης απαιτεί τη μεταφορά τους από τον μέσο εγκέφαλο στον νεοφλοιό; Η απάντηση των ερευνητών είναι ενδιαφέρουσα και αρκετά πειστική: αυτό συμβαίνει επειδή η ανάκληση παλαιότερων αναμνήσεων απαιτεί πολύ πιο πλούσιες και ισχυρές νευρωνικές συνάψεις, και τέτοιες πλούσιες και περίπλοκες νευρωνικές συνάψεις υπάρχουν κυρίως στον εγκεφαλικό φλοιό και όχι στις βαθύτερες εγκεφαλικές δομές.
Η ζωτική σημασία της λήθης
Στο διήγημά του «Φούνες, ο μνήμων», ο Αργεντινός συγγραφέας Χόρχε Λουίς Μπόρχες περιγράφει την τραγωδία ενός ατόμου που δεν ξεχνά ποτέ τίποτα. Με αυτή τη λογοτεχνική παραβολή, ο συγγραφέας θέλησε να αναδείξει την αποφασιστική σημασία της λησμοσύνης για μια υγιή και ισορροπημένη ανθρώπινη ζωή.
Πράγματι, από διάφορες πειραματικές και κλινικές παρατηρήσεις προκύπτει ότι η καλή λειτουργία του πολύπλοκου, αλλά λειτουργικά πεπερασμένου, εγκεφάλου μας εξαρτάται από την ικανότητά του να σβήνει επιλεκτικά από τη μνήμη μας κάποιες πληροφορίες ή επουσιώδεις λεπτομέρειες.
Χάρη στον δημιουργικό νευροψυχολογικά ρόλο της λησμοσύνης είμαστε σε θέση, σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της ζωής μας, να συγκρατούμε από ένα πλήθος ασήμαντων λεπτομερειών μόνο ό,τι είναι σημαντικό. Ετσι μόνο μπορούμε να απομνημονεύουμε, δηλαδή να ενσωματώνουμε δημιουργικά νέες εμπειρίες και γνώσεις.
Αν, όπως όλα δείχνουν, η ανθρώπινη μνήμη είναι πολύ πιο δυναμική, ρευστή, και εύπλαστη απ’ ό,τι πιστεύαμε μέχρι πρόσφατα, τότε ανοίγονται πρωτοφανείς δυνατότητες όχι μόνο για τη γνώση αλλά και για τη βιοτεχνολογική διαχείρισή της. Πράγματι, εδώ και μερικά χρόνια ομάδες ερευνητών στις ΗΠΑ και τον Καναδά πειραματίζονται με διάφορες φαρμακευτικές ουσίες –π.χ. την προπρανολόλη– με σκοπό να εξαλείψουν κάποιες «κακές» και ιδιαίτερα επώδυνες αναμνήσεις, αφήνοντας υποτίθεται ανέπαφες τις «καλές».
Όπως ευελπιστούν οι ερευνητές, αυτές οι πειραματικές μελέτες θα οδηγήσουν στο μέλλον σε νέες ριζικές θεραπείες ατόμων που υποφέρουν από σοβαρές ψυχικές διαταραχές, όπως το μετατραυματικό στρες. Ωστόσο, η τεχνολογική δυνατότητα να σβήνουμε επιλεκτικά ή έστω να τροποποιούμε κατά βούληση μεγάλο ή μικρό μέρος των ανθρώπινων αναμνήσεων μέσω φαρμάκων ή μέσω στοχευμένων «θεραπευτικών» επεμβάσεων δημιουργεί πρωτόγνωρα βιοηθικά και σοβαρά πολιτικά προβλήματα.
Όσο για τα βολικά αμνησιακά επεισόδια που, τον τελευταίο καιρό, πλήττουν συστηματικά αρκετούς επιφανείς πολιτικούς μας, προφανώς δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τη βιοψυχολογική διαλεκτική της μνήμης και της λήθης. Αντίθετα, σχετίζονται αποκλειστικά με την πεπλανημένη, και γι’ αυτό παραπλανητική, διαλεκτική της εξουσίας.
……………………………………………………………………………………………………………………………………..
Η σύγχρονη επιστήμη της μνήμης ως τέχνη
Larry R. Squire, Eric R. Kandel Μνήμη Από τον νου στα μόρια Μετάφραση, επιμέλεια Αζαρίας Καραμανλίδης Εκδ. Κάτοπτρο 2013
Γιατί, άραγε, ορισμένες αναμνήσεις διαρκούν περισσότερο, ίσως για όλη μας τη ζωή, ενώ άλλες εξαλείφονται μέσα σε λίγα λεπτά; Όπως υποστηρίζουν οι συγγραφείς αυτού του σημαντικού βιβλίου, την απάντηση σε αυτό το κρίσιμο ερώτημα θα πρέπει να την αναζητήσουμε στο εγκεφαλικό υπόστρωμα των μνημονικών φαινομένων.
Και πράγματι, σε κάθε σελίδα αυτού του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει μια συστηματική και, πράγμα ακόμη πιο δύσκολο, γοητευτική παρουσίαση όλων όσων, κυριολεκτικά, έχουν καταφέρει να ανακαλύψουν οι σύγχρονες επιστήμες του εγκεφάλου και του νου σχετικά με τη δομή, την τοπολογία και τη λειτουργία των μνημονικών φαινομένων. Από το πώς και το πού κωδικοποιούνται και παγιώνονται οι εμπειρίες μας στον εγκέφαλό μας, μέχρι τους βιοχημικούς και γονιδιακούς μηχανισμούς που εμπλέκονται σε όλες τις μνημονικές καταγραφές.
Αν μπορούσε να υπάρξει μια επιστημονική «Βίβλος» των μνημονικών φαινομένων, τότε αναμφίβολα αυτί το βιβλίο θα διεκδικούσε επάξια τον τίτλο. Και αυτό γιατί οι συγγραφείς του όχι μόνο θεωρούνται εδώ και πολλές δεκαετίες οι μέγιστες αυθεντίες σε αυτό το ερευνητικό πεδίο, αλλά κυρίως επειδή με το πρωτοποριακό τους έργο αναδείχτηκαν ως οι αδιαμφισβήτητοι «απόστολοι» και προπαγανδιστές της προοπτικής μιας αμιγώς επιστημονικής –δηλαδή υλιστικής και ορθολογικής– κατανόησης αυτού του αδιαφανούς νοητικού φαινομένου.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο ένας από τους δύο, ο Ερικ Καντέλ, τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ για την αποφασιστική συμβολή του στη διαλεύκανση των βιοχημικών και νευροφυσιολογικών μηχανισμών της μνήμης. Για το έργο και τη ζωή του Ε. Καντέλ ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί το αυτοβιογραφικό του έργο «Αναζητώντας τη μνήμη», που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Αλλά και ο δεύτερος συγγραφέας, ο διάσημος και πολυβραβευμένος νευροψυχολόγος Λάρι Σκουάιρ, με τις πρωτοποριακές εργαστηριακές και κλινικές έρευνές του κατάφερε να προσδιορίσει την ακριβή βιολογική-ψυχολογική σημασία της διαφοροποίησης της συνειδητής ή έκδηλης μνήμης από την μη συνειδητή ή άδηλη μνήμη, καθώς και τους βασικούς αμνησιακούς μηχανισμούς.
Οι δύο γίγαντες της έρευνας των μνημονικών φαινομένων κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα αποφάσισαν το 2009 να ενώσουν τις γνώσεις και την πλούσια συγγραφική και διδακτική τους εμπειρία για να δημιουργήσουν ένα πολύτιμο βιβλίο όχι μόνο για τη μνήμη, αλλά ευρύτερα για τη μαγεία της διανοητικής περιπέτειας της ανακάλυψης των μυστικών του ανθρώπινου νου.
Προσυπογράφουμε την προκλητική παραίνεση του Σεμίρ Ζέκι, της μεγαλύτερης αυθεντίας παγκοσμίως σε θέματα όρασης και νευροαισθητικής: «Αν δεν έχετε τη δυνατότητα να το αγοράσετε (αυτό το βιβλίο), τότε κλέψτε το!»
Την ελληνική μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια αυτού του απαιτητικού βιβλίου ανέλαβε ευτυχώς ένας πολύ έμπειρος και ικανός μεταφραστής, ο ομότιμος καθηγητής ανατομικής Αζαρίας Καραμανλίδης. Χάρη στην επίπονη και λεπτολόγο εργασία του έχουμε όχι μόνο μια εξαιρετικής ακρίβειας μετάφραση αλλά και ένα απολαυστικότατο επιστημονικό ανάγνωσμα. Συγχαρητήρια και στις εκδόσεις «Κάτοπτρο» για το αισθητικά άψογο εκδοτικό αποτέλεσμα.
