Ο κορυφαίος Πολωνός σκηνοθέτης, ένας από τους σημαντικότερους του 20ού αιώνα, μας μιλά για τη νέα του ταινία «Βαλέσα, η δύναμη της ελπίδας». Τη γύρισε, λέει, για τη νέα γενιά της πατρίδας του, που δεν ξέρει καλά την ιστορία της «Αλληλεγγύης», του ηγέτη της και των εργατικών κινητοποιήσεων στην Πολωνία του ’80. Η δική μας;
Της Βένας Γεωργακοπούλου
Θυμόταν την πρώτη του επίσκεψη στην Ελλάδα, τότε που το ΚΚΕ εσωτερικού -ή μήπως ο «Πολίτης»;- τον είχε καλέσει για μια προβολή της ταινίας του «Ανθρωπος από μάρμαρο». Τη θυμάμαι κι εγώ με μεγάλη συγκίνηση την τιγκαρισμένη «Οπερα» και την αποθέωσή του από θεατές που έβαζαν τη δημοκρατία χέρι χέρι με τον σοσιαλισμό, μια εποχή που οι Κνίτες είχαν μεγάλη πέραση. Τέλη του ’70 υπολογίζω ότι ήταν, αφού αυτό το πολιτικό αριστούργημα για τα δεινά ενός σταχανοβίτη που έπεσε στη δυσμένεια του κομμουνστικού καθεστώτος γυρίστηκε το 1977.
Τις δεκαετίες του ‘70 και του ’80 είχαμε κάτι σαν θεό τον 88χρονο Πολωνό σκηνοθέτη που έχω απέναντί μου στο skype, δυστυχώς μόνο για 15 μίζερα λεπτάκια. Ο Αντρέι Βάιντα, όμως, όσα χρόνια κι αν περάσουν, ό,τι ταινία κι αν γυρίσει, ακόμα και την πιο μέτρια και συντηρητική, θα είναι για πάντα ο σκηνοθέτης του «Κανάλ», του «Στάχτες και διαμάντια», του «Ανθρώπου από σίδερο», του «Νταντόν». Και, ναι, των καθόλου πολιτικών «Δεσποινίδων του Βίλκο», που τόσο πολλοί έχουμε ακόμα στην καρδιά μας τη μελαγχολία, την ποίηση και την ομορφιά τους. Μάλλον άργησε το Οσκαρ που πήρε για την προσφορά του στο σινεμά το 2000.
Η νέα του ταινία, «Βαλέσα, η δύναμη της ελπίδας», βγαίνει στις αίθουσες στις 24 Απριλίου. Να που ο Βάιντα ξανασυναντάει μετά τριάντα χρόνια, στα ναυπηγεία του Γκντανσκ, τον μυστακοφόρο ηλεκτρολόγο που έμελλε να γίνει ηγέτης της «Αλληλεγγύης» (Σολινταρνόσκ, παίζει να είναι και η μόνη πολωνική λέξη που ξέρουμε). Στον «Ανθρωπο από σίδερο» (1981), Χρυσός Φοίνικας στις Κάνες, ο ίδιος ο Βαλέσα έπαιζε τον εαυτό του, αφού η ταινία, ένα είδος συνέχειας του «Ανθρώπου από μάρμαρο», εστίαζε στο εργατικό κίνημα στα ναυπηγεία του Γκντανσκ, τη δημιουργία της «Αλληλεγγύης» και την πρώτη επιτυχία της: να επιτρέψει η πολωνική κυβέρνηση την ύπαρξη ανεξάρτητου εργατικού συνδικάτου! Ο Βάιντα είχε προλάβει να τη γυρίσει σε ένα σύντομο διάλειμμα ελευθερίας, μέχρι να διαλυθεί η «Αλληλεγγύη», να φυλακιστεί ο Βαλέσα, να κηρυχθεί στρατιωτικός νόμος και να αναλάβει ο δικτάτορας Γιαρουζέλσκι.
Σήμερα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Η Πολωνία είναι δημοκρατία. Ποιος θυμάται πια τον 71χρονο Λεχ Βαλέσα, κι ας έχει και Νόμπελ Ειρήνης (1983), κι ας εκλέχτηκε πρόεδρος της χώρας του, κι ας γαλβάνιζε κάποτε τις ψυχές μας με το θάρρος του, κι ας συνετέλεσε με τον τρόπο του στην πτώση του κομμουνισμού; Ο Αντρέι Βάιντα, όμως, επιμένει. Του αφιέρωσε μια ολόκληρη ταινία, ένα είδος βιογραφίας που ξεκινάει το 1970, στις πρώτες κινητοποιήσεις στα ναυπηγεία, τότε που ο Βαλέσα ήταν μόλις 27χρονος οικογενειάρχης, χωρίς επιρροή και ιδιαίτερο πνεύμα αντίστασης. Και μετά πηδάει στα ηρωικά χρόνια της «Αλληλεγγύης» και στη θρυλική απεργία του 1980, με τον απολυμένο ηλεκτρολόγο να είναι πια ηγέτης και σύμβολο.
Ας μην τα πούμε όλα για την ταινία. Σίγουρα, όμως, δεν είναι μια αγιογραφία του Βαλέσα. Και όχι μόνο επειδή η αλαζονεία του δεν κρύβεται με τίποτα, όπως στη θρυλική συνέντευξη που έδωσε το 1981 σε μια άλλη σταρ, την Οριάνα Φαλάτσι, χάρη στην οποία έγινε διάσημος σε όλο τον κόσμο. Ο σκηνοθέτης μάς περιμένει στο skype, ζωηρός και ευγενικός και, στα 88 του χρόνια, με το ίδιο ακριβώς πρόσωπο που τον αγαπήσαμε στα νιάτα μας. Ετσι τουλάχιστον νιώθουμε.
• Πώς υποδέχτηκε το πολωνικό κοινό την ταινία; Το «Κατίν» είχε καταφέρει να ενώσει Πολωνούς και Ρώσους, με τεράστια εμπορική επιτυχία. Αφορά ακόμα τους Πολωνούς η «Αλληλεγγύη» ή είναι κάτι παλιό και ξεχασμένο;
«Η νέα γενιά δεν γνωρίζει καλά την ιστορία, η ταινία σ’ αυτήν απευθύνεται. Ηθελα να τους δείξω μια συγκεκριμένη σελίδα των αγώνων μας. Κυρίως, όμως, ότι υπήρξε ένας άνθρωπος που είχε παίξει τον καθοριστικό ρόλο στις κινητοποιήσεις των εργατών στα ναυπηγεία του Γκντανσκ και πόσο αποτελεσματικός ήταν».
• Ο ίδιος ο Βαλέσα τι αντίδραση είχε όταν είδε την ταινία; Ας πούμε, ενοχλήθηκε που δεν αποσιωπάτε τη συνεργασία του με την αστυνομία στα νεανικά του χρόνια;
«Δεν θα μπορούσα να το κρύψω αυτό το γεγονός. Το σημαντικό για μένα είναι ότι σ’ εκείνη την περίοδο της ζωής του, κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων των εργατών στο Γκντανσκ το 1970, ο Λεχ Βαλέσα ήταν πολύ μοναχικός άνθρωπος. Πάλευε μέσα σε μια μοναξιά σε σχέση με το κίνημα γύρω του. Εκβιάστηκε από την αστυνομία, υπέκυψε και γρήγορα μετάνιωσε. Ηθελα να δείξω, όμως, στην ταινία κάτι που ακλόνητα πιστεύω: από εκείνη την εμπειρία και την επαφή του με την ασφάλεια, ο Βαλέσα απέκτησε τη συνείδηση ότι οι εργάτες και οι ηγέτες τους έπρεπε να μιλάνε και να συνεννοούνται με τις Αρχές, κάτι που αποδείχτηκε πολύ βασικό στις μετέπειτα νίκες τους. Ως άνθρωπος μπορώ να το καταλάβω αυτό που έκανε. Ο Βαλέσα δεν ενοχλήθηκε που το έδειξα στην ταινία. Το αντίθετο. “Τη βλέπω για τρίτη φορά και όλο και περισσότερο μου αρέσει”, μου είπε».
• Πώς νιώσατε που ξαναγυρίσατε στα ναυπηγεία του Γκντανσκ τόσα χρόνια μετά τον «Ανθρωπο από σίδερο»; Που αντικρίσατε ένα τόσο διαφορετικό τοπίο – κάποτε με 16 χιλιάδες εργάτες, τώρα με πολύ λιγότερους, αλλά και με εξαιρετικά μειωμένη παραγωγή; Λυπηθήκατε; Το βρήκατε αναμενόμενο;
«Αυτή η εξέλιξη δεν μπορούσε να είναι διαφορετική. Την εποχή της “Αλληλεγγύης” η διεύθυνση των ναυπηγείων ήταν ουσιαστικά αποκλειστικά στα χέρια των Σοβιετικών. Και το 98% των πλοίων στη Ρωσία πήγαιναν. Ακόμα και σήμερα, που τα ναυπηγεία είναι σε κρίση, το ίδιο θα ‘λεγα ότι ισχύει».
• Γιατί δεν επεκτείνατε την ταινία σας και στην προεδρική θητεία του Λεχ Βαλέσα από το 1990 μέχρι το 1995;
«Είμαι της άποψης ότι κάθε πολιτικός έχει μια συγκεκριμένη στιγμή στην οποία είναι αποτελεσματικός. Σε μια τέτοια διάλεξα να δείξω και τον Βαλέσα. Αυτά που συνέβησαν αργότερα, όταν η Πολωνία, ελεύθερη πια από το κομμουνιστικό καθεστώς, έψαχνε νέο πρόεδρο και τον βρήκε φυσιολογικά στο πρόσωπό του, δεν με ενδιέφεραν ως δημιουργό».
• Ο Βαλέσα έδειξε όμως τότε μια άλλη, καθόλου ευχάριστη πλευρά του, ιδιαίτερα απωθητική για τις γυναίκες, και όχι μόνο της Δύσης. Απαγόρευσε τις εκτρώσεις (και δεν μετάνιωσε ποτέ γι’ αυτό) σε μια χώρα όπου επί σοσιαλισμού ήταν νόμιμες. Πώς κρίνετε αυτή τη στάση του;
«Δεν νομίζω ότι ο Λεχ Βαλέσα έπαιζε κανέναν ιδιαίτερο ρόλο τότε για τη Δύση. Συμφωνώ, πάντως, μαζί σας και θεωρώ ότι δεν θα ‘πρεπε να έχει τέτοιες ακραίες απόψεις για τις εκτρώσεις. Αλλά πρέπει να έχετε πάντα στον νου σας και να το σέβεστε ότι ο Βαλέσα ήταν πιστός καθολικός. Ολες αυτές τις απόψεις τού τις είχε εμφυσήσει η αυστηρή καθολική του ανατροφή».
• Λατρεύω τις ταινίες σας, αλλά ξεχωρίζω από όλες τον «Νταντόν». Εσείς έχετε κάποια με την οποία είστε περισσότερο συνδεδεμένος;
«Χαίρομαι πολύ που επιλέγετε τον “Νταντόν”. Νομίζω ότι κανένας Γάλλος σκηνοθέτης δεν θα έκανε μια ταινία για τη Γαλλική Επανάσταση και την Τρομοκρατία με τέτοιο τρόπο. Οσο για τη δική μου καλύτερη ταινία, είναι πάντα η επόμενη. Ξεκινάω μία για έναν ζωγράφο, που στα χρόνια του ’50 υπέστη τραγικές διώξεις από το καθεστώς και το σοβιετικό μοντέλο καταπίεσης».
• Και κάτι τελευταίο. Η ταινία σας θα προβληθεί στην Ελλάδα σε μια εποχή κρίσης που έχει αυξήσει την επαναστατική διάθεση των πολιτών, που οι αριστερές -πολλές φορές και κομμουνιστογενείς- απόψεις παίρνουν τα πάνω τους. Τι θα λέγατε σε όσους νοσταλγούν σοσιαλιστικούς κόσμους ή πιστεύουν ότι ήρθε καιρός να τους ξαναστήσουμε;
«Εμείς το ζήσαμε αυτό το σύστημα σαράντα τόσα χρόνια. Καμία σχέση με τη δημοκρατία, με τον σεβασμό προς την εργατική τάξη, που δήθεν πρέσβευε. Ανακοίνωναν κάποιες αποφάσεις οι ηγέτες του κόμματος και όλα τα “σοσιαλιστικά” σταματούσαν. Οι εργάτες σε απομόνωση, το κράτος σε παράλυση. Γιατί έπεσε η Σοβιετική Ενωση; Εκεί δεν έγινε καν σύγκρουση, όπως σε άλλες ανατολικές χώρες. Ηταν το σύστημα που δεν μπορούσε να λειτουργήσει, ούτε στην πολιτική, ούτε στην οικονομία, ούτε πουθενά».
*INFO: Η ταινία βγαίνει στις αίθουσες από τη Filmtrade και τη Σπέντζος Φιλμ στις 24 Απριλίου. Ευχαριστούμε τη Μιχαλίνα Κλεπτσάρεκ για τη μετάφραση από τα πολωνικά.
