Συνθέτει μια ιδιότυπη «βιομηχανική τριλογία» στην Ερμούπολη. Η πόλη, λόγω της επίκαιρης γεωγραφικής της θέσης στις Κυκλάδες, αλλά και της θάλασσας, που εξασφάλιζε τη μεταφορά των προϊόντων, στα μέσα του 19ου αναδείχθηκε στο πρώτο βιομηχανικό κέντρο της Ελλάδας.
«Η Ερμούπολη αποτελεί ένα ανοιχτό μουσείο της βιομηχανικής ανάπτυξης του νησιού αλλά και της χώρας μας
Της Χαράς Τζαναβάρα
Αν και βρίσκεται στην «καρδιά» των Κυκλάδων, η Σύρος έχει το δικό της ιδιαίτερο στίγμα. Ξεχωρίζει για την πολυχρωμία των κτιρίων της, χωρίς να αποτελεί… παραφωνία στο λευκό του Αιγαίου, το οποίο άλλωστε είναι νεότερο στοιχείο της αρχιτεκτονικής της και λίγοι γνωρίζουν ότι είχε επιβληθεί κατά τη δικτατορία του Μεταξά. Ο επισκέπτης βεβαίως έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει, βήμα βήμα, τις υπέροχες εναλλαγές του δομημένου και του φυσικού τοπίου της, το οποίο σε ανύποπτο χρόνο έχει αποθεώσει ο Μάρκος Βαμβακάρης, το πιο γνωστό από τα σπουδαία «παιδιά» της Σύρας.
Νησί με ιστορία που ξεκινά από τους προϊστορικούς χρόνους, γνώρισε την παρακμή κατά τους βυζαντινούς χρόνους και στη συνέχεια, για περισσότερους από τρεις αιώνες, έζησε σε ένα ιδιότυπο καθεστώς ως προτεκτοράτο της Βενετίας, μέχρι την παράδοση του νησιού το 1579 στον σουλτάνο Μουράτ Γ’. Ο τελευταίος εξασφάλισε στη Σύρο ειδικά προνόμια και αυτό ήταν το καθοριστικό για να παρέχει το νησί καταφύγιο στους διωκόμενους αγωνιστές της Επανάστασης κατά του τουρκικού ζυγού. Εδώ κατέφυγαν κάτοικοι από όλα τα νησιά, κυρίως τη Χίο μετά τη σφαγή του 1822, αλλά και από τη Μικρά Ασία.
Η γρήγορη ανάπτυξη
Από το 1830 το λιμάνι έγινε κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου σε όλη την ανατολική Μεσόγειο και πολύ γρήγορα, χάρη στην εφευρετικότητα της πολυπολιτισμικής κοινότητας του νησιού, άρχισαν να δημιουργούνται οι πρώτες μονάδες επεξεργασίας πολύτιμων πρώτων υλών. Μετάξι, δέρμα, μέταλλα. Η ανάπτυξη ήρθε γρήγορα, χάρη και στην υποστήριξη του τραπεζικού συστήματος στο νησί. Μέσα σε 30 χρόνια η Ερμούπολη ήταν το πρώτο εμπορικό λιμάνι, αλλά και το σπουδαιότερο βιομηχανικό κέντρο της χώρας.
Τα απομεινάρια αυτής της εποχής καθιστούν την Ερμούπολη ανοιχτό μουσείο της βιομηχανικής ανάπτυξης του νησιού και της χώρας μας. Η κληρονομιά αυτή, κυρίως από τη δεκαετία του 1980, ανασύρθηκε από τη λησμονιά και καθιερώθηκε πλέον ως ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο για την ιστορία της αρχιτεκτονικής. Η μελέτη των κτιρίων και κυρίως των μηχανημάτων δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την εξέλιξη της επιστήμης. Πρώτα στο εξωτερικό και λίγο αργότερα στη χώρα μας, τα ταλαιπωρημένα κουφάρια των παραγωγικών μονάδων αναδεικνύονται και διαγράφουν νέα πορεία φιλοξενώντας νέες χρήσεις, κυρίως πολιτισμού. Οι «σιωπηλές μηχανές» γίνονται πολύτιμος σύμμαχος για τη χαρτογράφηση μιας άγραφης σελίδας της νεότερης ιστορίας μας.
Τα κτίρια-μνημεία
Το νοερό οδοιπορικό μας στη Σύρο γίνεται με τη βοήθεια της έκδοσης «Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός στην Ελλάδα», προϊόν της συνεργασίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Περιλαμβάνει τρεις στάσεις σε ισάριθμα παλιά εργοστάσια, που τα τελευταία χρόνια στεγάζουν το περίφημο Βιομηχανικό Μουσείο της Ερμούπολης:
● Το Χρωματουργείο Κατσιμαντή, δίπλα στην πλατεία Ηρώων, λειτούργησε για πρώτη φορά το 1888. Είναι ένα ορθογώνιο διώροφο κτίριο με κεραμοσκεπή, στο οποίο σήμερα κυριαρχεί ο επιβλητικός πύργος του. Το συγκρότημα έπαψε να λειτουργεί το 1930, οπότε, λόγω οικονομικών δυσκολιών των επιχειρηματιών που είχαν κατά καιρούς τη διαχείρισή του, πέρασε στην ιδιοκτησία του Νεωρίου. Κηρύχθηκε διατηρητέο το 1984 και δέκα χρόνια αργότερα δωρήθηκε στον δήμο για να αποτελέσει τη «μαγιά» του μουσείου. Ο πύργος, που είχε σχεδόν καταρρεύσει, μαζί με το υπόλοιπο κτίριο αναδείχθηκαν με απόλυτο σεβασμό. Σήμερα στον χώρο φιλοξενούνται μοναδικές συλλογές σχεδίων παλιών πλοίων και εργαλεία ξυλουργικής, που δωρήθηκαν κατά καιρούς στο μουσείο.
● Το μοναδικό στο είδος του Σκαγοποιείο Αναιρούση βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τη διοικητική έδρα του μουσείου. Χτίστηκε το 1889 και αποτελείται από τον πύργο ψύξης και τα ισόγεια κτίσματα που το περιβάλλουν. Διασώθηκε ο αυθεντικός εξοπλισμός, χάρη στον οποίο γινόταν η επεξεργασία του μολύβδου για να παραχθούν σκάγια για κάθε λογής τουφέκια.
● Το Βυρσοδεψείο Κορνηνάκη-Δενδρινού είναι το παλαιότερο της τριλογίας. Κατασκευάστηκε το 1880, αλλά στη θέση του προϋπήρχε ένα μικρότερο κτίσμα, που υπολογίζεται ότι κατασκευάστηκε την περίοδο 1853-54 και διέθετε ανεμόμυλο για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών του. Αργότερα χρησιμοποιήθηκαν οι ιπποκίνητοι μύλοι και στο τέλος του 19ου αιώνα ήταν το πρώτο εργοστάσιο της χώρας που εισήγαγε από τη Γαλλία τα ατμοκίνητα μηχανήματα επεξεργασίας δέρματος και ανέβασε κατακόρυφα την παραγωγή του, εξασφαλίζοντας δουλειά σε περισσότερα από 100 άτομα. Στη δεκαετία του 1930 κατάφερε να διασωθεί από την οικονομική κρίση αλλά και τις αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία, προσθέτοντας νέες δραστηριότητες, όπως το «κοκαλάδικο», δηλαδή την παραγωγή εξαρτημάτων από σκληροποιημένο δέρμα. Ηταν το μόνο από τα περίφημα βυρσοδεψεία της Ερμούπολης που άντεξε στον ανταγωνισμό και παρέμεινε ανοιχτό ώς τη δεκαετία του 1960. Πρόκειται για ένα μνημειώδες συγκρότημα με τέσσερα διώροφα κτίρια, τα οποία αναπτύσσονται στις δύο πλευρές λιθόστρωτου δρόμου. Λίθοι είχαν χρησιμοποιηθεί και στην κατασκευή των κτιρίων, που καλύπτονταν από ασβεστοκονίαμα. Διασώθηκε σημαντικό μέρος του εξοπλισμού, όπως η πετρελαιοκίνητη μηχανή, το χειροκίνητο ψαλίδι, ο κύλινδρος, οι πρέσες, οι βαρέλες και οι πάγκοι, που είναι τα μοναδικά στη χώρα για την εποχή λειτουργίας του.
…………………………………………….
1. Ο τροχός τού «Πατρίς»
Η «Πατρίς» ήταν ένα ατμοκίνητο πλοίο που βυθίστηκε το 1868. Το ναυάγιο ήρθε στο φως μετά από 138 χρόνια. Το πολυτιμότερο στοιχείο του είναι ο τροχός με διάμετρο 3 μέτρα και βάρος 12 τόνων, που κατασκευάστηκε στα μηχανουργεία της Σύρου. Εχει μνημειακή αξία, καθώς δίνει μοναδικά σημάδια της ναυπηγικής τέχνης της εποχής του. Συντηρήθηκε με τη βοήθεια ειδικών επιστημόνων και από τον Σεπτέμβριο του 2010 βρίσκεται στο προαύλιο του μουσείου, τοποθετημένο σε ειδική βάση.
2. Τα εκθέματα
Η μόνιμη έκθεση στο Χρωματουργείο Κατσιμαντή περιλαμβάνει πάνω από 300 τεκμήρια της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ερμούπολης. Στην είσοδο του μουσείου φιλοξενείται μια ξύλινη κολόνα από τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, που είναι ένας από τους πρώτους του νησιού.
3. Το Νεώριο
Στο λιμάνι της Ερμούπολης, λειτουργεί ώς σήμερα, παρά τις οικονομικές περιπέτειες των τελευταίων χρόνων, το Νεώριο. Κατασκευάστηκε το 1861 στη θέση του παλιού λοιμοκαθαρτηρίου και είναι το παλαιότερο της χώρας.
