«Επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη προς την οικογένεια Αγγελάκη»
Επιμ. – εισ. – σχόλια: Θανάσης Αγάθος, πρόλ. Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ,
Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Ηράκλειο Μυρτιά 2013, σελ. 144

Νίκου Καζαντζάκη
«Ξημερώνει. Δράμα εις πράξεις τρεις»
Εισαγωγή: Γεράσιμος Ζώρας, επιμ.-μεταγραφή Νίκος Μαθιουδάκης, Αθανάσιος Καρασίμος,
Εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα 2013, σελ. 330

Του Αριστοτέλη Σαΐνη

Οι επιστολές του Κρητικού συγγραφέα στον Αγγελάκη και την οικογένειά του συνιστούν πολύτιμο -αν και μικρό- τμήμα της καζαντζακικής επιστολογραφίας, η συγκρότηση της οποίας αποτελεί ένα από τα ζητούμενα των καζαντζακικών σπουδών αλλά και της νεοελληνικής φιλολογικής επιστήμης (Π. Δ. Μαστροδημήτρης). Το πρόσφατο απόκτημα του Μουσείου Καζαντζάκη, το corpus των 74 τεκμηρίων (επιστολές και επιστολοδελτάρια) που παρατίθενται χρονολογικά στην ανά χείρας έκδοση, προλογίζονται από την πρώην κάτοχό τους Κατερίνα Αγγελάκη–Ρουκ, υπομνηματίζονται και συνοδεύονται από λεπτομερές εισαγωγικό σημείωμα του επιμελητή της έκδοσης. Καλύπτουν δε, μεγάλο χρονικό άνυσμα (1917-1957) και αποτελούν παραπληρωματική πηγή για την πολυσχιδή προσωπικότητα του «μανιώδη επιστολογράφου», δίπλα στις άλλες συλλογές επιστολών: την αλληλογραφία με τη Γαλάτεια, τις επιστολές στον Πρεβελάκη, στον Ζερβό ή στον Δημάκη κ.α., αλλά και την πρόσφατη μνημειώδη αγγλική επιλογή του Πίτερ Μπίεν (Princeton University Press, 2012).

Ο Γιάννης Αγγελάκης (1881-1969) ήταν δικηγόρος και προσωπικός φίλος του συγγραφέα, και είναι με τη διττή αυτή ιδιότητα αποδέκτης των επιστολών. Αν η αλληλογραφία τους φωτίζει πλευρές της βιογραφίας και του έργου του Καζαντζάκη (οικονομική ανασφάλεια, διενέξεις με εκδότες, η δίκη της «Ασκητικής» κ.α.), αναδεικνύει ταυτόχρονα ανθρώπινες στιγμές, και αποκτά προοδευτικά σημασία για τη σχέση με τη βαφτισιμιά του και μετέπειτα σπουδαία ποιήτρια Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ. Ο φτασμένος συγγραφέας παρακολουθεί με ενδιαφέρον την ευέλπιδα νεαρή, από τη γέννηση στα παιδικά της χρόνια, όταν οι ιδιαίτερες ανησυχίες της κάνουν τον «Νίκο» να προβλέψει πως το «Κατερινάκι» «θα γίνει σπουδαίος άνθρωπος» (1948). Γρήγορα η «γενναία συνάδελφος» (1950), το «νεαρό κλωσσοπούλι του Παρνασσού» (Αντίμπ, 10/10/1956) επιβεβαιώνει τις προβλέψεις στην πρώτη εμφάνισή της στο περιοδικό «Καινούργια Εποχή» με το ποίημα «Μοναξιά».

Από τη «φρικτή» Αθήνα των «οψιπλούτων και πεινασμένων» (1918) στα μωαμεθανικά θάματα» της Ισπανίας (1926), και από το «χάος ενδιαφέρον» του Λονδίνου (1939) στο «εξαίσιο» μεταπολεμικό Παρίσι (1946), μέχρι την οριστική εγκατάσταση στην Αντίμπ («την Ελλάδα χωρίς τους Ελληνάδες», 1957) ο Καζαντζάκης ταξιδεύει και γράφει, γράφει και ταξιδεύει, διατηρώντας πάντα ζωντανό το ενδιαφέρον για την πατρίδα. Σε συνεχή εγρήγορση για ό,τι συμβαίνει γύρω του, συγκλονίζεται από τις παγκόσμιες εξελίξεις («από μιαν τρίχα κρέμεται σήμερα ο κόσμος», 1950), ενώ η πολιτική του αντίληψη για την επικαιρότητα συμπυκνώνεται σε σκληρές αποφθεγματικές φράσεις: «Οι Ευρωπαίοι έχουν ψευτίσει και προστυχάνε όλη την υφήλιο» (18/7/1931). Πυρέσσουσα συνείδηση, αυτοαναλύεται με κάθε αφορμή («σαν την αράχνη τρώω την καρδιά μου», 15/11/1917) και ενώ η «Φραγκιά» δεν τον ικανοποιεί, στρέφεται προς την Ανατολή («σαν τους Μουσουλμάνους όταν προσεύχονται», 5/12/1917) ή περιπλανιέται στα βουνά όπου η μορφή του Νίτσε παρουσιάζεται μπροστά του «ενοχλητική, σαν οδυνηρό προαίσθημα» (Ζυρίχη, 15/11/1917).

……………………………………..

Στις απαρχές της καζαντζακικής δημιουργίας επιστρέφει η πρόσφατη έκδοση του τρίπρακτου δράματος «Ξημερώνει» που ο Καζαντζάκης υπέβαλε στον Παντελίδειο Δραματικό Αγώνα του Πανεπιστημίου το 1906. Απέσπασε τον έπαινο, πλην όμως, συνοδευόμενο από την επιτίμηση, κυρίως για τις ανατρεπτικές ιδέες «των καθεστώτων κοινωνικών και οικογενειακών νομίμων», όπως σημειώνεται στην «Εκθεση της κρίσεως». Ωστόσο, η συζήτηση στον τύπο της εποχής έκανε διάσημο τον νεαρό συγγραφέα, απέσπασε δε τα θετικά σχόλια του διορατικού πάντα Παλαμά. Στην εισαγωγή του βιβλίου σχολιάζεται η μάλλον ατυχής σύνδεση με τη δαντική αρχετυπική ιστορία του παράνομου ζεύγους Φραντσέσκα ντα Ρίμινι και Πάολο Μαλατέστα που βρήκαν τραγικό θάνατο στα χέρια του απατημένου συζύγου, αλλά και η ηθική αντιπρόταση της επιτροπής, το δημοτικό τραγούδι της «Απιστης γυναίκας» (ο ήρωας δεν σκοτώνει τον αδελφό του αλλά τη νύμφη). Αντίθετα, ο Ζώρας ανατρέχει στον «Ιππόλυτο Στεφανηφόρο» του Ευριπίδη (η Λαλώ ως νέα Φαίδρα), και οι επιμελητές του βιβλίου, στο δικό τους σημείωμα, στην Αννα Καρένινα.

Οπως και να έχουν τα πράγματα, για πρώτη και τελευταία φορά, κεντρικός φορέας συνείδησης σε έργο του Καζαντζάκη εμφανίζεται μια γυναίκα. Η αγωνίστρια Λαλώ, σύζυγος του Αλέκου, ερωτεύεται τον ποιητή και κουνιάδο της Φίλιππο. Το αδιέξοδο την οδηγεί στην αυτοκτονία. Τραγική γυναικεία συνείδηση που η εκούσια συντριβή της την φέρνει στο ίδιο επίπεδο με τους μετέπειτα ανδρικούς χαρακτήρες της δραματουργίας του Καζαντζάκη. Ο δε Γιατρός, που την προτρέπει να αγνοήσει κάθε κοινωνικό καθωσπρεπισμό, δεν αποτελεί παρά προβολή του συγγραφέα, πρόπλασμα και μια από τις πρώτες ενσαρκώσεις των νιτσεϊκών διαστάσεων ηρώων του Καζαντζάκη που μάχονται ενάντια σε όλα για την υπαρξιακή ανύψωση και το «Μεγάλο Ξημέρωμα» του ανθρώπου.