Ο Βαγγέλης Τζούκας, επιστημονικός επιμελητής της έκδοσης, φωτίζει πτυχές της προσωπικότητας του στρατηγού-αντάρτη. Ηταν σημαντικός στρατιωτικός, αλλά με αμφιλεγόμενο πολιτικό ρόλο, μας λέει
«Κατά πόσο η σύγκρουση ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ-Βρετανών αποτελεί προανάκρουσμα του εμφυλίου πολέμου μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς;
«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι εμφύλιες συγκρούσεις στην Ηπειρο τον Οκτώβριο του 1943 συνιστούν κομβικό σταθμό προς τον γενικευμένο εμφύλιο πόλεμο. Συν τοις άλλοις, δημιούργησαν ανοιχτά τραύματα στον άμαχο πληθυσμό της περιοχής, κατέστρεψαν ουσιαστικά τις ελπίδες για ενοποίηση του αντάρτικου, αύξησαν την πόλωση και βιώθηκαν από κάθε εμπλεκόμενη πλευρά ως προειδοποίηση για τις (υποτιθέμενες ή πραγματικές) τελικές προθέσεις της άλλης»
Της Νόρας Ράλλη
Οταν τόσο η πρόσβαση σε αρχειακό υλικό όσο και τα ίδια τα αρχεία στην Ελλάδα συνιστούν ένα μείζον επιστημονικό αλλά και κοινωνικό ζήτημα, ο εκδοτικός οίκος «Ωκεανίδα» αποφάσισε να εκδώσει τα ημερολόγια του Ναπολέοντα Ζέρβα από το 1942-1945. Αν και οι πληγές του Εμφυλίου δεν έχουν ακόμη επουλωθεί, ωστόσο τόσο η συγκεκριμένη περίοδος όσο και αυτή της Κατοχής έχουν αποτυπωθεί σε πολλές ιστορικές μελέτες Ελλήνων και ξένων ερευνητών. Οπότε τα «Ημερολόγια του στρατηγού Ν. Ζέρβα» και μόνο ως σημαντικό αρχειακό υλικό αν το δει κανείς έχουν αναμφισβήτητα την αξία τους. Ο Βαγγέλης Τζούκας, ιστορικός και επιστημονικός επιμελητής της παρούσας έκδοσης, σημειώνει: «Το πρωτότυπο ημερολόγιο του Ζέρβα (το οποίο ενημέρωνε ανελλιπώς από την πρώτη ημέρα της ανόδου του στο βουνό) δεν έχει ποτέ μέχρι σήμερα δημοσιευτεί αυτούσιο». Ισως γι’ αυτό και τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά…
• Πώς από το αυτόγραφο ημερολόγιο του Ναπολέοντα Ζέρβα φτάσαμε στη σημερινή έκδοση;
«Το ιστορικό της έκδοσης, όπως παρατίθεται αναλυτικά στην αρχή του βιβλίου από τον Δημήτρη Θάνα, δείχνει πως τα πρωτότυπα έγγραφα είναι κατατεθειμένα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, αλλά στην πραγματικότητα χρησιμοποιήθηκε μια δακτυλογραφημένη μεταγραφή. Ηταν μια πολύ δύσκολη και απαιτητική εργασία, για ένα κείμενο που πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα. Σε τελική ανάλυση πρόκειται για το ημερολόγιο ενός εκ των βασικών πρωταγωνιστών των γεγονότων της Κατοχής».
• Σε συζητήσεις με ιστορικούς αλλά και με κινηματογραφιστές που ενδιαφέρονται για πρόσβαση σε ιστορικό υλικό, ανακύπτει το πρόβλημα της λειτουργίας των ΓΑΚ.
«Υπάρχει γενικότερα θέμα με τα αρχεία και τη διαχείρισή τους. Είναι ένα ζήτημα που ταλανίζει την κοινότητα των ιστορικών και γενικότερα των κοινωνικών επιστημόνων στη χώρα μας. Εχουν γίνει κάποια βήματα τα τελευταία χρόνια, απαιτείται όμως να γίνουν πολύ περισσότερα».
• Ο Ναπ. Ζέρβας εμφανίζεται να έχει έντονη εμπλοκή σε πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις στη χώρα μας από πολύ νωρίς (δεκαετία του 1920 μέχρι το 1935), μια πτυχή άγνωστη στους περισσότερους.
«Το όνομα του Ζέρβα έγινε γνωστό στο πανελλήνιο με την εμπλοκή του στην Αντίσταση. Είχε όμως μια ταραχώδη διαδρομή και κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Αρχικά υπήρξε συνεργάτης του Θεόδωρου Πάγκαλου και χρημάτισε διοικητής Τάγματος Δημοκρατικής Φρουράς – ο διοικητής του άλλου Τάγματος ήταν ο Βασίλειος Ντερτιλής. Οι μονάδες αυτές συνιστούσαν τον κεντρικό υποστηρικτή του καθεστώτος Παγκάλου, αλλά στη συνέχεια (με τη συνεργασία του Γ. Κονδύλη) κινήθηκαν δυναμικά εναντίον του δικτάτορα, τον οποίον και ανέτρεψαν. Ο Ζέρβας και ο Ντερτιλής είχαν όμως ευρύτερες φιλοδοξίες και έτσι προχώρησαν στη διενέργεια δικού τους κινήματος τον Σεπτέμβριο του 1926. Το κίνημα απέτυχε και οι πρωταγωνιστές του οδηγήθηκαν στο στρατοδικείο, όπου και καταδικάστηκαν. Ο Ζέρβας αμνηστεύτηκε δύο χρόνια αργότερα από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και αποστρατεύτηκε με τον βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Συμμετείχε στα μεταγενέστερα βενιζελικά κινήματα και δεν έπαψε ποτέ να ενδιαφέρεται για τα τεκταινόμενα στην πολιτική ζωή».
• Τι αίσθηση αφήνει το γεγονός ότι ο Ζέρβας επί 32 μήνες (Αύγουστος 1942 – Φεβρουάριος 1945) δεν αφήνει ούτε μέρα που να μην ενημερώσει το ημερολόγιό του;
«Ηταν άνθρωπος της δράσης. Ηξερε ότι αναλάμβανε μεγάλες ευθύνες με την άνοδό του στο βουνό στα τέλη Ιουλίου 1942. Το ημερολόγιο ήταν χρήσιμο εργαλείο εν όψει ενδεχόμενης μεταπολεμικής καταγραφής της πορείας αυτής και το αντιλαμβάνονταν απολύτως».
• Ποια τα αίτια της μετάβασης του ΕΔΕΣ από τη φιλοβενιζελική αφετηρία του προς τον επιθετικό αντικομμουνισμό;
«Το βασικό χαρακτηριστικό του ΕΔΕΣ ήταν η ανομοιογένειά του. Η οργάνωση προέρχεται από το βενιζελικό στρατόπεδο. Δεν είναι τυχαίο ότι, τυπικά τουλάχιστον, ως αρχηγός εμφανίζεται ο Νικόλαος Πλαστήρας. Από την αρχή πάντως ο Ζέρβας φιλοδοξεί να καταστήσει τον ΕΔΕΣ οργάνωση πανελλήνιας εμβέλειας, κάτι που τελικά δεν επιτυγχάνεται. Οπωσδήποτε ο αντικομμουνισμός χαρακτηρίζει εξ αρχής την ηγεσία της οργάνωσης και οι σχέσεις της με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κυμαίνονται σταδιακά από την επιφύλαξη στην ανοιχτή εχθρότητα. Την περίοδο των εμφυλίων συγκρούσεων η ρήξη είναι απόλυτη και το επόμενο έτος ο ΕΔΕΣ συνιστά βασικό παράγοντα του αντικομμουνιστικού στρατοπέδου».
• Μπορεί τελικά να συγκριθούν και υπό ποιο πρίσμα ο ΕΛΑΣ με μάχιμο τμήμα (τακτικό στρατό και εφεδρικό) περί τις 100.000 και ο ΕΔΕΣ με μόλις 1.000;
«Στο τέλος της Κατοχής η παρατακτή δύναμη των ΕΟΕΑ (Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών-το στρατιωτικό τμήμα του ΕΔΕΣ) ήταν περίπου 10.000 άντρες (συγκεντρωμένοι στην Ηπειρο). Το προηγούμενο καλοκαίρι (1943) η δύναμη του υπολογιζόταν σε 4.000 με 5.000 άντρες. Προφανώς η δύναμη αυτή υπολειπόταν σταθερά της αντίστοιχης του ΕΛΑΣ, δεν πρέπει όμως να υποτιμάται η σημασία της ύπαρξής της για το μη ΕΑΜικό στρατόπεδο, καθώς αποτελούσε, θα λέγαμε, μια «νομιμοποιημένη» εκδοχή του αντάρτικου, με σημαντική παρουσία αξιωματικών και ευρεία επιρροή στις περιοχές της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας».
• Ο αντικομμουνισμός του Ζέρβα φτάνει μέχρι του σημείου να λειτουργεί υπό τον διαρκή φόβο κομμουνιστικής «διείσδυσης» στον ΕΔΕΣ. Υπάρχουν στοιχεία που το δικαιολογούν;
«Ο Ζέρβας υποπτευόταν ακόμη και τον πολιτικό υπαρχηγό του ΕΔΕΣ, τον Κομνηνό Πυρομάγλου, για «κομμουνιστικές πεποιθήσεις». Ηταν συνεχώς καχύποπτος σε σχέση με το ζήτημα της ενδεχόμενης «κομμουνιστικής διείσδυσης», ακόμη και όταν τα γεγονότα αποδείκνυαν το αντίθετο. Οπωσδήποτε η συνωμοτική του εμπειρία από τα χρόνια του Μεσοπολέμου τον είχε καταστήσει ιδιαιτέρως προσεκτικό».
• Με ποια αισθήματα υπέγραψε ο Ζέρβας τη Συμφωνία της Καζέρτας (1944), που τοποθετούσε τον Βρετανό στρατηγό Ρ. Σκόμπι ανώτατο διοικητή των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων;
«Ο Ζέρβας διατηρούσε, ως γνωστόν, μια εξαιρετικά στενή σχέση με τους Βρετανούς. Δεν είχε περιθώρια αυτονομίας, στον βαθμό που η οικονομική ενίσχυση προς τον ΕΔΕΣ ήταν συνεχής. Από την άποψη αυτή η στάση του στην Καζέρτα ήταν απολύτως αναμενόμενη».
• Ενώ ο Ζέρβας χαρακτηρίζει τον ΕΔΕΣ «υπερασπιστή των εθνικών ιδεωδών» και τον ΕΛΑΣ «ξενοκίνητο», ταυτόχρονα καταγράφει καταλεπτώς τη ροή οικονομικής ενίσχυσης από τους Βρετανούς (οι περίφημες βρετανικές λίρες του Ζέρβα). Δεν παραλείπει μάλιστα να σημειώνει ότι θεωρεί υπερβολικά τα ποσά που του ζητούν διάφοροι συνεργάτες του.
«Η διαχείριση της σημαντικής οικονομικής βοήθειας που προσέφεραν οι Βρετανοί στον ΕΔΕΣ συνιστούσε μόνιμη πηγή ανησυχίας για τον Ζέρβα. Στον βαθμό μάλιστα που η δομή του ΕΔΕΣ επέτρεπε την αυτονομία δράσης των τοπικών οπλαρχηγών και τη διατήρηση ομάδων που αποτελούνταν από εκτεταμένα τοπικό-συγγενικά δίκτυα, οι ανησυχίες αυτές ήταν δικαιολογημένες. Μεταπολεμικά ο Ζέρβας κατέθεσε απολογισμό της προσφερόμενης οικονομικής ενίσχυσης, η οποία από τη βρετανική πλευρά συνιστούσε ξεκάθαρο μοχλό πίεσης, όπως αποδεικνύεται από πολλές εγγραφές στο ημερολόγιο».
• Θα μπορούσατε να μας χαρακτηρίζατε, από τις μελέτες σας και το τι έχετε αποκομίσει εσείς προσωπικά, την προσωπικότητα του Ναπ. Ζέρβα;
«Ο Ναπολέων Ζέρβας υπήρξε μια σημαντική προσωπικότητα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Διοίκησε με επιτυχία έναν αντάρτικο στρατό και συνεισέφερε αποφασιστικά στην ευόδωση ενός από τα σημαντικότερα σαμποτάζ στην κατεχόμενη Ευρώπη (Γοργοπόταμος). Από την άλλη ο πολιτικός του ρόλος είναι αμφιλεγόμενος, όπως τεκμηριώνεται και από την εμπλοκή του στον Εμφύλιο του 1946-49 και από τις πολλαπλές πολιτικές του μετατοπίσεις».
INFO: Το βιβλίο μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ωκεανίδα».
