Νίκος Θέμελης
«Η Αναχώρηση»
Μεταίχμιο, 2014
Επιμέλεια: Ελένη Μπούρα, Επίμετρο: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, σελ. 168
Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη
Ο Νίκος Θέμελης ήταν ένας από τους πλέον ευπώλητους συγγραφείς, τα ιστορικά μυθιστορήματά του πούλησαν δεκάδες χιλιάδες αντίτυπα, προσφέροντας ένα ερμηνευτικό σχήμα στο πλατύ αναγνωστικό κοινό του καιρού του. Σ’ αυτό συνηγόρησε και η ιδιότητά του ως στενού συμβούλου του Κώστα Σημίτη την περίοδο της πρωθυπουργίας του. Ο συγγραφέας ενσωμάτωσε πεζογραφικά στα βιβλία του ιδέες, αναγνώσεις και ορίζοντες ενός πολιτικού εκσυγχρονισμού. Το τελευταίο του βιβλίο, η «Αναχώρηση», είναι ένα ανολοκλήρωτο έργο που άφησε μετά τον θάνατό του (20 Αυγούστου 2011). Πρόκειται περισσότερο για σχεδίασμα παρά για ολοκληρωμένο μυθιστόρημα, όπως μας πληροφορεί και η επιμελήτρια του βιβλίου, Ελένη Μπούρα.
Το βιβλίο χωρίζεται στα δύο. Πρώτη είναι η ιστορία του προκρίτου Λάζαρου Χατζημιχαήλ στο Ναύπλιο την εποχή των επαναστατικών εμφυλίων. Πρόκειται για έναν πεφωτισμένο μεγαλοκτηματία που εμφορείται από τις ιδέες της επανάστασης την οποία έχει χρηματοδοτήσει. Συνδέεται φιλικά με τον Γάλλο φιλέλληνα γιατρό Μισέλ Ντε Κριγιόν, και οι δύο μαζί παρακολουθούν τις εμφύλιες έριδες του 1823-1824 αδυνατώντας να καταλάβουν τις αιτίες ή να επιλέξουν πλευρά.
Το δεύτερο μέρος είναι η ιστορία του σύγχρονου Λάζαρου Χατζημιχαήλ, απόγονου του πρώτου, που ερευνά την οικογενειακή του ιστορία στα χρόνια της μεταπολίτευσης και γράφει το χρονικό των προγόνων του εν μέσω συνθηκών που υπονοούν ένα νέο εμφύλιο στις μέρες μας. Αναφέρεται στον αμοραλισμό που κυριάρχησε τις τελευταίες δεκαετίες, στηλιτεύοντας εκείνους που προσπάθησαν να συνεργαστούν κάθε φορά με όσους είχαν την εξουσία – τη δικτατορία, το παπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ και έπειτα τη Νέα Δημοκρατία το 1990-1993. Κοινό χαρακτηριστικό των δύο χαρακτήρων είναι ότι πρόκειται για ευπατρίδες που έζησαν μοναχικοί, αρνήθηκαν να συνδιαλλαγούν και παρέμειναν πιστοί σε σταθερές ηθικές αξίες.
Το βιβλίο, όμως, δεν τελειώνει με την ολοκλήρωση της νουβέλας του Θέμελη. Ακολουθεί το διεισδυτικό επίμετρο του Βασίλη Παναγιωτόπουλου, που επαναφέρει τη μυθιστορία στο ιστορικό της πλαίσιο. Ετσι καταφέρνει ο αναγνώστης να δει μέσα σε ποια πολιτικά συμφραζόμενα δρα ο Λάζαρος Χατζημιχαήλ στην επανάσταση, ποια ήταν τα διακυβεύματα των δύο παρατάξεων και ποιες ήταν οι αιτίες που οδήγησαν στη σύγκρουση. Ο Παναγιωτόπουλος φωτίζει τον διχασμό ανάμεσα σε δύο διαφορετικές γραμμές σκέψης γύρω από την επανάσταση, δύο ομάδες συμφερόντων που υπήρχαν ήδη από το ξεκίνημά της το 1821 και ας μην είχαν διαμορφωθεί πλήρως ακόμη. Μια επανάσταση που μαζί με τις εθνικές της διεκδικήσεις έδωσε ευκαιρία και για την ανάδειξη νέων ηγεσιών που αμφισβητούσαν τις παραδοσιακές.
O Benedict Anderson σε ένα καινοτόμο για την εποχή του βιβλίο, «Φανταστικές κοινότητες», μίλησε για την επίδραση της τυπογραφίας στη συγκρότηση της ιδέας του έθνους. Αυτό συμβαίνει και με τους ήρωες του βιβλίου. Στον πρώτο Λάζαρο Χατζημιχαήλ γεννιέται ο εθνικισμός διαβάζοντας. Χτίζει μια βιβλιοθήκη δίπλα στο σπίτι του και προσκαλεί μια μορφωμένη δασκάλα από τη Χίο να διδάξει τα ορφανά παιδιά που έχει μαζέψει στο κτήμα. Ταυτόχρονα, η αγάπη του Ντε Κριγιόν για τα αρχαία γεννά μέσα του τούς δεσμούς με την αρχαία Ελλάδα και προκαλεί την ανάγκη για ένα ιστορικό σχήμα που θα συνδέει όλα αυτά με το παρόν του.
Ιστορικό σχήμα παράγει ο απόγονός του μέσα από την εξιστόρηση της ζωής του. Ταξινομεί και αξιολογεί τα γεγονότα της επανάστασης με βάση τον σημερινό τρόπο σκέψης. Χτίζει μια αφήγηση που να αρμόζει στο παρόν του. Αναφέρεται στις σφαγές των Τούρκων και των Εβραίων σε Τριπολιτσά και Ναύπλιο με την ευαισθησία ενός σύγχρονου αστού. Γράφει την ιστορία της οικογένειάς του απαλείφοντας τις θεωρίες για μοιχείες και αρχαιοκαπηλίες που δεν ταιριάζουν με το παρόν του. Μέσα από το χρονικό του προσπαθεί να διδάξει ήθος.
Οι δύο ήρωες του βιβλίου, ο ένας απέναντι στον άλλον, αποτελούν αντικριστές εφαρμογές της γραφής. Στον πρώτο, γίνεται εμφανής ο διαμορφωτικός ρόλος της τυπογραφίας που μετέφερε νέες ιδέες αλλάζοντας τον κόσμο. Στον δεύτερο, η ενασχόληση με την ιστορία τού επιτρέπει να κρυσταλλώσει σε μια αφήγηση τις αρχές μέσα από τις οποίες όρισε τον βίο του. Ιδωμένο συνολικά το βιβλίο του Θέμελη αποτελεί μια μαρτυρία για τη σημασία που έχει το γραπτό κείμενο για την αλλαγή των κοινωνιών και τη διάδοση των ιδεών, σκοπό που υπηρέτησε σταθερά ο συγγραφέας της «Αναχώρησης» μέσα από τη λογοτεχνική γραφή.
