Το 1874, χρονιά που ολοκληρώθηκε η κατασκευή του, ήταν το μεγαλύτερο αλλά και ακριβότερο μέγαρο της Αθήνας. Στέγασε κατά καιρούς το Χρηματιστήριο, την Αθηναϊκή Λέσχη, τα γραφεία Λογοκρισίας, αλλά και την υπηρεσία Ταχυδρομείων, Τηλεγράφων και Τηλεφώνων, τα γνωστότερα ως ΤΤΤ. Ηταν οι ηρωικοί «τριατατικοί» που τον Απρίλιο του 1942 οργάνωσαν τη μεγαλύτερη απεργία στην κατεχόμενη πρωτεύουσα.
«Σήμερα το μέγαρο είναι μισθωμένο στην Εθνική Τράπεζα, η οποία το 1980 το ανακαίνισε και μάλιστα κατεδάφισε την προσθήκη του τρίτου ορόφου που αλλοίωνε την όψη του
Της Χαράς Τζαναβάρα – Φωτογραφίες: Μάριος Βαλασόπουλος
Το επιβλητικό και «δαντελένιο» μέγαρο στην πλατεία Εθνικής Αντίστασης, γνωστότερη ως πλατεία Κοτζιά, δεν περιλαμβάνεται τυχαίως στα πρώτα αλλά αντιπροσωπευτικά έργα του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλερ. Ξεχωρίζει για τις ιδιαίτερα προσεγμένες λεπτομέρειες στους εξώστες και στα ανοίγματα, ενώ οι τριώροφες γωνίες του αποτελούν δείγμα γραφής για την αθηναϊκή αρχιτεκτονική στα τέλη του 19ου αιώνα. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι το μοναδικής αξίας ακίνητο ανήκει από το 1887 σε ίδρυμα και τα έσοδα από τη μίσθωσή του έχουν διατεθεί για την κατασκευή περισσότερων των 200 νηπιαγωγείων.
Ο ιδιοκτήτης
Το μέγαρο, που ολοκληρώθηκε το 1874, ανήκε στον μεγαλοεπιχειρηματία Βασίλειο Μελά (1819-1884), με κυρίαρχο ρόλο στο εμπόριο σιτηρών, μεταξιού και βαμβακιού στο Λονδίνο, στη Ρουμανία και στη Μασσαλία. Γόνος μιας από τις μεγαλύτερες οικογένειες της Ηπείρου, ήταν ένας από τα έξι παιδιά (τέσσερα αγόρια και δύο κορίτσια) του εμπόρου και μέλους της Φιλικής Εταιρείας Γεωργίου Μελά. Ηταν αδελφός του καθηγητή του πανεπιστημίου και υπουργού Λέοντα Μελά, συγγραφέα του παιδαγωγικού έργου «Ο Γεροστάθης», καθώς και θείος του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, του λογίου Δ. Βικέλα και του δωρητή της Εθνικής Βιβλιοθήκης Π. Βαλλιάνου.
Ενα χρόνο πριν (1873), ο Β. Μελάς είχε δώσει εντολή στους συνεργάτες του στην Ελλάδα να αγοράσουν ακίνητα στο κέντρο της Αθήνας, που τότε αριθμούσε μόλις 50.000 κατοίκους. Με διαδοχικές αγορές εξασφαλίστηκε το οικόπεδο των 1.600 τετραγωνικών που καλύπτει ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ των οδών Αιόλου, Σοφοκλέους, Στρέιτ και Κρατίνου, από τις οποίες η τελευταία έχει ενταχθεί στην πλατεία Εθνικής Αντίστασης. Εξίσου μεγάλης κλίμακας ήταν και το κόστος του μεγάρου. Για την κατασκευή του δαπανήθηκε το αστρονομικό για την εποχή ποσό του ενός εκατομμυρίου δραχμών. Να σημειωθεί ότι ολόκληρος ο κρατικός προϋπολογισμός της ίδιας χρονιάς ανερχόταν στα 33 εκατ. δραχμές!
Εργο Τσίλερ
Ο Τσίλερ χρησιμοποίησε στο συγκεκριμένο μέγαρο μερικά από τα πιο εμπνευσμένα μοτίβα του, που αργότερα επανέλαβε με παραλλαγές σε άλλα κτίρια που σχεδίασε, κυρίως στο «Ιλίου Μέλαθρον» που κατασκεύασε στην αρχή της οδού Πανεπιστημίου για λογαριασμό του ζεύγους Σλίμαν. Ξεχωρίζουν «οι πολυεδρικές των προσόψεων, η έγχρωμη και γλυπτή διακόσμηση, τα τοξωτά ή ευθύγραμμα γωνιαία θυρώματα, οι επιστέψεις και οι ευθύγραμμες κορνίζες», όπως αναφέρει ο αρχιτέκτονας Διονύσιος Βλαχόπουλος, επικεφαλής της τεχνικής υπηρεσίας της Εθνικής Τράπεζας ο οποίος είχε αναλάβει την τελευταία ανακαίνιση του μνημειακού οικοδομήματος.
Το ακίνητο κατασκευάστηκε για εμπορική εκμετάλλευση. Τα αρχικά σχέδια προέβλεπαν τη λειτουργία πολυτελούς ξενοδοχείου, με την επωνυμία «Grand Hotel d' Athens», για τη φιλοξενία Ελλήνων της διασποράς που επισκέπτονταν τότε την πρωτεύουσα. Γρήγορα όμως άλλαξαν και στη δεκαετία του 1880 στο ισόγειο λειτουργούσαν καταστήματα και στους δύο ορόφους άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες. Για ένα μικρό διάστημα (1881) έγινε η έδρα του Χρηματιστηρίου και αργότερα (1888-94) στέγασε την Αθηναϊκή Λέσχη, της οποίας ο Β. Μελάς ήταν επίλεκτο μέλος της. Αλλωστε το 1878 μετέφερε την έδρα των επιχειρήσεών του από το Λονδίνο στην Αθήνα και στράφηκε σε πρωτοπόρες και τολμηρές επενδύσεις. Αγόρασε μετοχές στα μεταλλεία Λαυρίου, στους σιδηρόδρομους, στο φωταέριο και στις τράπεζες, που του απέφεραν υψηλά κέρδη.
Δεν είχε την τύχη να αποκτήσει παιδιά και στη διαθήκη του, που συνέταξε λίγο πριν από τον πρόωρο θάνατό του στο Παρίσι, όρισε ότι τα έσοδα από την εκμετάλλευση του ακινήτου θα ανήκαν στη σύζυγό του, αλλά μετά τον θάνατό της θα κάλυπταν κατά αποκλειστικότητα τα έξοδα κατασκευής νηπιαγωγείων σε όλη την ελληνική επικράτεια, εκτός από την Αθήνα για την οποία εκτιμούσε ότι δεν υπήρχαν τόσο μεγάλες ανάγκες στην προσχολική εκπαίδευση.
Στις φλόγες
Το 1897, δέκα χρόνια από τότε που το μέγαρο είχε περιέλθει στη διαχείριση του ιδρύματος Β.Ι. Μελά, σημειώθηκε πυρκαγιά που προκάλεσε μεγάλες καταστροφές. Η ανακαίνισή του ολοκληρώθηκε σε μια διετία, με ευθύνη του μηχανικού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, που πρόσθεσε και τρίτο όροφο «εξαφανίζοντας» τους γωνιακούς πύργους. Τον Μάρτιο του 1900, με νόμο που ψηφίστηκε από τη Βουλή, επικυρώθηκε η σύμβαση ανάμεσα στο ίδρυμα και δύο υπουργούς, η οποία προέβλεπε τη μίσθωση του ανακαινισμένου μεγάρου στο Δημόσιο. Θα ήταν η έδρα τής τότε ενιαίας εταιρείας Ταχυδρομείων, Τηλεγράφων και Τηλεφώνων (ΤΤΤ). Η μίσθωση είχε διάρκεια 50 χρόνων και το πρώτο νοίκι ήταν 38.000 δραχμές τον χρόνο. Τελικώς συνεχίστηκε ώς το 1973, αφού προηγουμένως και για πολλά χρόνια το μέγαρο στέγασε το κεντρικό Ταχυδρομείο της Αθήνας.
Ενα χρόνο αργότερα κηρύχθηκε διατηρητέο από το υπουργείο Πολιτισμού και από το 1977 είναι μισθωμένο στην Εθνική Τράπεζα, η οποία το 1980 υλοποίησε την τελευταία ανακαίνιση του κτιρίου.
Η σημαντικότερη παρέμβαση αφορούσε την κατεδάφιση της προσθήκης τρίτου ορόφου, που αλλοίωνε την εικόνα του. Παρέμειναν οι αρχικές τριώροφες απολήξεις στις γωνιές του κτιρίου, που άλλωστε προσδίδουν ιδιαίτερο στιλ στο υπέροχο αυτό δείγμα της αρχιτεκτονικής στα αθηναϊκά αρχοντικά στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
………………………………………
1. Η απεργία
Στις 14 Απριλίου 1942, με επίκεντρο το μέγαρο Μελά, οι «τριατατικοί», όπως ονομάζονταν οι εργαζόμενοι στην κρατική εταιρεία «ΤΤΤ» ξεκίνησαν την πρώτη μεγάλη απεργία στην κατεχόμενη Αθήνα. Η κινητοποίηση, παρά την τρομοκρατία της γερμανόφιλης κυβέρνησης, συνεχίστηκε και έληξε στις 22 του μηνός με την υιοθέτηση βασικών αιτημάτων των απεργών.
2. Μνήμες
«Ηταν απόγευμα, γύρω στις 4 η ώρα, όταν λιποθύμησε από την πείνα ένας διανομέας στη μεγάλη σάλα του Κεντρικού», γράφει ο ιστορικός ηγέτης του ΚΚΕ Χαρίλαος Φλωράκης, στέλεχος του κινήματος των «τριατατικών», το οποίο είχε υποστεί μεγάλες διώξεις από το καθεστώς Μεταξά, αλλά τα πρώτα χρόνια της Κατοχής είχε αρχίσει να ανασυντάσσει τις δυνάμεις του.
3. Η καθοδήγηση
Καθοδηγητής της κινητοποίησης ήταν ο Κώστας Ηλία Νικολακόπουλος, μέλος της κεντρικής επιτροπής του ΕΑΜ και κορυφαίο στέλεχος της κομματικής οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ
