Λίγοι Ευρωπαίοι, από τους πολλούς που πιστεύουμε στον οριζόντιο διάλογο των πολιτισμών, συμμετείχαμε στη συνάντηση με θέμα «Η σημασία των πολιτισμικών παραδόσεων για το σήμερα και το αύριο»

Της Πέπης Ρηγοπούλου

Ινδία. Τριάντα χρόνια μετά. Ακόμη ένα ταξίδι στην Ινδία στο πλαίσιο ενός σημαντικού συνεδρίου, οργανωμένου από το Διεθνές Ινδικό Κέντρο (IIC) σε συνεργασία με το Ινδικό Συμβούλιο για Πολιτιστικές Σχέσεις ( ICCR), τους δύο ισχυρούς θεσμούς που από χρόνια έχουν αναλάβει την πολιτιστική διπλωματία της μεγαλύτερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας του κόσμου. Με τίτλο «Η σημασία των πολιτισμικών παραδόσεων για το σήμερα και το αύριο» η πρωτοβουλία αυτή, μέρος του προγράμματος Asiaproject της UNESCO, συγκέντρωσε πνευματικούς ανθρώπους από την Ασία, την Αφρική και τη Νότια Αμερική. Μαζί τους και λίγοι Ευρωπαίοι, από τους πολλούς που πιστεύουν στη σημασία του οριζόντιου διαλόγου των πολιτισμών.

Η Ινδία που ξαναβρήκα ήταν ίδια και πολύ διαφορετική σε σχέση με αυτήν που είχαμε πρωτογνωρίσει. Το πρώτο ταξίδι το 1984 ήταν σφραγισμένο από τη γοητεία του άλλου και από την πολιτική «Πρωτοβουλία των Εξι» που δεν της έλειπε η πνοή: από τη μια η παγκόσμια λάμψη του ινδικού πολιτισμού, που την είχε βιώσει και μια σειρά από σημαντικούς Ελληνες, από τον Γαλανό, μεταφραστή του «Θεσπεσίου μέλους» (Μπαγκαβάτ Γκιτά) στις αρχές του 19ου μέχρι τον Θεοτόκη, τον Μαβίλη, την Ελίκη Ζάννα, πρωτοπόρο ανασκαφέα και μελετήτρια των ερωτικών γλυπτών του Κατζουράχο. Από την άλλη η παγκόσμια «Πρωτοβουλία», που περιλάμβανε την Ελλάδα, την Ινδία, τη Σουηδία, την Αργεντινή, το Μεξικό και την Τανζανία, με στόχο έναν κόσμο ειρήνης πέρα από τα «αμυντικά» μπλοκ του ψυχρού πολέμου.

Για μήνες πριν από το πρώτο ταξίδι, που είχε στόχο ένα φιλμ για τον πολιτισμό της Ινδίας, ξενύχτησα μελετώντας τον τόμο που ο Will Durant αφιερώνει στην Ινδία και που έπαιξε σημαντικό ρόλο ακόμα και μέσα στην Ινδία, αφού αμέσως μετά την ανεξαρτησία της, το 1947, έδωσε ώθηση στη μελέτη της πολιτισμικής ταυτότητάς της. Οι μεγάλες ώρες της Ινδικής Ιστορίας, από τον Βούδα μέχρι τον Αγκμπαρ και τον Γκάντι, τα μνημεία σαν το Τατζ Μαχάλ, την Ατζάντα με τις τοιχογραφίες από τη ζωή του Βούδα, την Ελλόρα με τον μονόλιθο ναό, και αυτά της πόλης–φάντασμα, του Φατεπούρ Σίκρι, περνούσαν στις σελίδες του και με γοήτευαν δημιουργώντας την αίσθηση, είτε ίσως την ψευδαίσθηση, ότι μυούμαι σε έναν μαγικό κόσμο.

Η ψευδαίσθηση, στην οποία οφείλω ευγνωμοσύνη γιατί μου δώρισε το κίνητρο της αναζήτησης, διαλύθηκε μόλις πατήσαμε το πόδι σε ινδικό έδαφος, στη Βομβάη, και αντικρίσαμε το πολύβουο και πολύμορφο πλήθος της. Κανένα βιβλίο, καμία ταινία, από το «Γη ποτισμένη με ιδρώτα» («Mother India») μέχρι το «Πέρασμα στην Ινδία» δεν μπορεί να δώσει ό,τι μας έδωσε το πρώτο αυτό ταξίδι σε είκοσι ινδικές πόλεις: τη ζωντανή παρουσία προαιώνιων παραδόσεων με τα πολλά θετικά αλλά και τα αρνητικά τους στοιχεία, το κάλλος των μνημείων, την απίστευτη αισθητική των ενδυμασιών και των χειροτεχνημάτων, την επίδειξη της πολυτέλειας και την αβάσταχτη δυστυχία των κατοίκων των τενεκεδουπόλεων και των ξεριζωμένων αγροτών, που έφταναν σε ημερήσια βάση κατά χιλιάδες στις μεγαλουπόλεις. Ενας συναρπαστικός κόσμος που όμως, αν και κυβερνημένος από το μετα- γκαντιανό Κογκρέσο, δεν ήταν ο κόσμος που ο Μαχάτμα είχε οραματιστεί και για τον οποίο είχε προσφέρει τη ζωή του.

Προσπερνώντας πολλά κατοπινά ταξίδια, από το Νέο Δελχί μέχρι τη μάνα των θεατρικών τεχνών, την Κέραλα, φτάνουμε στο σήμερα. Ιδια με τότε, αν σκεφτούμε ότι περίπου το 80% του πληθυσμού πιστεύει στον Σίβα, τον Ινδό Διόνυσο, τον Κρίσνα, θνητό μαζί και θεό, και τον Ράμα, ιστορικό βασιλιά της Αγιόντια και μέγα θεό των Ινδών. Και ταυτόχρονα πολύ διαφορετική αν σκεφτούμε μια σειρά από καθοριστικά φαινόμενα: Τη θεαματική άνοδο της ινδικής οικονομίας που την κατατάσσει, μαζί με την Κίνα και τη Ρωσία, στην πρώτη σειρά των δυναμικά αναπτυσσόμενων χωρών. (Με το ίδιο ωστόσο, «δυτικό», μονότονο και καταστροφικό για τη φύση μοντέλο ανάπτυξης.) Την ανάδυση μιας μέσης τάξης πολλών εκατοντάδων εκατομμυρίων, που καταφαίνεται και από το γεγονός ότι οι δρόμοι του Νέου Δελχί, άδειοι από αυτοκίνητα πριν από τριάντα χρόνια, καταλαμβάνονται σήμερα από ένα ασταμάτητο ποτάμι μικρών, μεσαίων αλλά και πανάκριβων ιδιωτικών οχημάτων. Και παρά το γεγονός ότι 30% ζει με κάτι σαν ένα ευρώ τη μέρα, υπάρχει σαφής άνοδος των μισθών που ισοφαρίζει ή και υπερβαίνει την άνοδο του πληθωρισμού. Η κυβέρνηση που θα προκύψει άμεσα από τις γενικές εκλογές, οι οποίες πλησιάζουν στην ολοκλήρωσή τους, πιθανότατα με ηγέτη τον Μόντι που ηγείται του κόμματος Τζανάτα, θα έχει να ισορροπήσει ανάμεσα στην παραδοσιακή ινδουιστική της ιδεολογία και την πραγματικότητα μιας οικονομίας που επιχειρεί να κρατήσει την κοινωνική της διάσταση, αλλά έχει κάνει μεγάλα ανοίγματα στον νεοφιλελευθερισμό.

Μια διευκρίνιση χρειάζεται εδώ. Η οικονομική και η εξωτερική πολιτική της Ινδίας δεν πρόκειται να αλλάξει θεαματικά με το πέρασμα της εξουσίας από το Κογκρέσο στο κόμμα Τζανάτα. Η παραδοσιακή συμμαχία με τη Ρωσία, που επιβεβαιώθηκε από τη στάση των Ινδών στο θέμα της Ουκρανίας, η προσέγγιση με την Κίνα, το λιώσιμο των πάγων με τη Δύση, που εγκαταλείπει όλο και πιο πολύ τις κατηγορίες κατά του κ. Μόντι για τα αντιισλαμικά βίαια γεγονότα στο Γκουτζαράτ το 2002, δεν θα σταματήσουν. Και στο πλαίσιο αυτής της προγραμματικής εξωτερικής πολιτικής εντάσσεται και το συνέδριο για τους παραδοσιακούς πολιτισμούς που παρακολούθησα, επιβεβαιώνοντας ότι η πολιτιστική διπλωματία είναι, όταν είναι σοβαρή, η συνέχιση της διπλωματίας μέσα από τα κανάλια του πολιτισμού.

Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι το επόμενο συνέδριο για τη σημασία των παραδόσεων θα πραγματοποιηθεί στην Αφρική, όπου η Ινδία είναι από τους μεγαλύτερους εξαγωγείς στον κόσμο. Και ο γενικότερος προσανατολισμός του συνεδρίου όμως, σοφά ενορχηστρωμένου από τη δόκτορα Καπίλα Βατσυαγιάν, εμβληματική φυσιογνωμία της ινδικής διανόησης και πολιτιστικής διπλωματίας, είναι εύγλωττος. Στόχος σε πρώτο επίπεδο ήταν η συνάντηση διανοουμένων και καλλιτεχνών, χειραφετημένων από τη μεσολάβηση της Δύσης -κατά κύριο λόγο του αγγλοσαξονικού κόσμου.

Σε δεύτερο όμως δεν είναι η πολιτισμική ή όποια άλλη ρήξη με τον δυτικό κόσμο, αλλά η συγκρότηση ενός μετώπου που θα επιτρέψει στα μέλη του να διαπραγματευτούν με τα δυτικά κέντρα από μια θέση όχι υποτέλειας, αλλά ισότητας. Σπουδαίο μάθημα για όλες τις χώρες που, όπως η Ελλάδα, μιλούν για αναδιαπραγμάτευση, αλλά πρέπει να βρουν τους όρους, τις ιδέες και τους εταίρους που θα καταστήσουν μια τέτοια διαπραγμάτευση, όχι προσχηματική, αλλά όντως εφικτή.