Φιλοξενεί την πλούσια συλλογή που ο Αντώνης Μπενάκης έφερε από την Αίγυπτο το 1926. Σπάνιας αξίας αντικείμενα σχεδόν από κάθε ισλαμική χώρα και παράδοση. Το καλοκαίρι κλείνει δέκα χρόνια ζωής σε δύο νεοκλασικά του Κεραμεικού. Μια επίσκεψη θα γοητεύσει και τον πιο δύσπιστο επισκέπτη. Ισως διώξει μακριά και την ξενοφοβία ή την προκατάληψη για ένα τζαμί στην Αθήνα
Της Βασιλικής Τζεβελέκου Φωτογραφίες Μάριος Βαλασόπουλος
Στην ιστορική γειτονιά του Κεραμεικού, σε ένα συγκρότημα δύο νεοκλασικών κτιρίων της αυγής του 20ού αιώνα που δώρισε ο Λάμπρος Ευταξίας ειδικά για να το στεγάσει, λειτουργεί το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης – παράρτημα του Μουσείου Μπενάκη. Το καλοκαίρι συμπληρώνει δέκα χρόνια ζωής κι ας μην το γνωρίζουν ακόμα οι περισσότεροι από τους μόνιμους κατοίκους της πρωτεύουσας. Οι συλλογές του συγκαταλέγονται ανάμεσα στις καλύτερες παγκοσμίως και προσφέρουν ένα ταξίδι στον χρόνο: από την πρωτοϊσλαμική ώς την οθωμανική εποχή και την εξέλιξη της ισλαμικής τέχνης τον 19ο αιώνα. Είναι ένα μουσείο-κόσμημα, χαμένο στη βιασύνη της εποχής και τις προκαταλήψεις που δεν μας επιτρέπουν να δούμε την ομορφιά όταν προέρχεται από έναν κόσμο που θεωρούμε μακρινό μας.
Η μοναδικότητα των συλλογών του Ισλαμικού Μουσείου της Αθήνας είναι γνωστή διεθνώς. Γι' αυτό και τα πολύτιμα αντικείμενά του μετακινούνται συχνά για να συμμετάσχουν σε εκθέσεις που διοργανώνονται από το Μητροπολιτικό της Νέας Υόρκης έως το Βρετανικό και από τη Γιούτα της Αμερικής ώς την Αμβέρσα και τη Μασσαλία. Η σπουδαιότητα των συλλογών του έγκειται στο ότι προέρχονται από όλο το φάσμα του ισλαμικού κόσμου και περιλαμβάνουν χαρακτηριστικά δείγματα ενός από τους σημαντικότερους πολιτισμούς της ανθρωπότητας: με έργα κεραμικής, ανάμεσά τους και τα πολυτελή φατιμιδικά, μεταλλοτεχνία από την Αίγυπτο και το Ιράν, κοσμήματα και νομίσματα, ξυλογλυπτική, υφαντική, υαλουργία, επιτύμβιες στήλες, λίγη ζωγραφική, πλακίδια, ακόμα και όπλα, λάβαρα, πανοπλίες.
Αντικείμενα ανεικονικά, που προορίζονταν για τη λατρευτική χρήση στο τζαμί, εκτίθενται μαζί με περίτεχνα, διακοσμημένα με μουσικούς ή σουλτάνους, που προορίζονταν για κοσμική χρήση στο παλάτι και την αγορά, αλλά και με καθημερινά σκεύη απλών ανθρώπων. Στον τρίτο όροφο ο επισκέπτης παίρνει μια αίσθηση από τον διάκοσμο αίθουσας υποδοχής ενός αρχοντικού του 17ου αιώνα στο Κάιρο. Το περίτεχνο μαρμαροθετημένο του δάπεδο με τον πίδακα νερού στο κέντρο, ο μικρός καταρράκτης στο τόξο του τοίχου και τα καφασωτά παράθυρα αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα της αιγυπτιακής αρχιτεκτονικής.
Τα μετέφερε ατόφια ο Αντώνης Μπενάκης όταν γύρισε από την Αίγυπτο. Εκεί συγκροτήθηκαν από τον ίδιο οι συλλογές της ισλαμικής τέχνης τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, εποχή που οι συλλεκτικές τάσεις τόσο των σύγχρονών του Αιγυπτιωτών όσο και των Ευρωπαίων και των Αμερικανών στρέφονται στην ισλαμική τέχνη. Ο Αντώνης Μπενάκης, διορατικός και ανοιχτόμυαλος, μαζί με τον φίλο του ιστορικό και συλλέκτη Χριστόφορο Νομικό, παρατηρούν τα μνημεία του μουσουλμανικού Καΐρου, «τα υπερήφανα αυτά λείψανα ενός πολιτισμού που συμπλήρωσε τον κύκλο του», όπως έγραφε ο δεύτερος. Οργανώνουν μάλιστα έκθεση μουσουλμανικής τέχνης στην Αλεξάνδρεια της εποχής εκείνης.
Οταν το 1926 ο Αντώνης Μπενάκης εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, έφερε μαζί του τις πολύτιμες συλλογές του. Η ίδρυση ενός μουσείου για να τις στεγάσει ήταν όνειρο πολλών δεκαετιών. Ευοδώθηκε τελικά τον Ιούλιο του 2004, χάρη στις προσπάθειες που κατέβαλαν η κόρη του, Ειρήνη Καλλιγά (1912-2000), το Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσείου Μπενάκη, οι δωρητές και ο αεικίνητος, οραματιστής διευθυντής του, Αγγελος Δεληβορριάς.
…………………………………………………………………………………………………………
«Κάποιοι δεν θέλουν να μας ξέρουν, άλλοι έρχονται συνέχεια»
Οι συλλογές ισλαμικής τέχνης αριθμούν 1.500 εκθέματα από ένα σύνολο 10.000 αντικειμένων και καλύπτουν δεκατρείς αιώνες, από τον 7ο έως τον 20ό. «Το 80% των συλλογών είναι του Αντώνη Μπενάκη. Συγκαταλέγονται ανάμεσα στις 10 καλύτερες του κόσμου. Υπάρχουν περιπτώσεις που τα έργα μας συμπληρώνονται με εκθέματα από άλλα μουσεία, όπως το Λούβρο ή το Victoria and Albert του Λονδίνου. Είναι η μόνη συλλογή στα Βαλκάνια και μερικές φορές έχω την αίσθηση ότι περισσότερο μας γνωρίζουν στο εξωτερικό παρά εδώ», μας λέει η Μίνα Μωραΐτου, υπεύθυνη του Μουσείου και της Ισλαμικής Συλλογής του Μουσείου Μπενάκη. Τα εκθέματά του εμπλουτίζονται κάθε χρόνο από τις δωρεές, που δέχεται ανελλιπώς. Την ημέρα μάλιστα που το επισκεφτήκαμε είχε μόλις αφιχθεί ένα μεταξωτό κεντημένο ύφασμα μεγάλων διαστάσεων, δωρεά του Αλέκου Ζάννα.
«Η ιστορία του Ισλάμ είναι περίπλοκη, σαν να προσπαθείς σε ένα μουσείο να εξηγήσεις την ιστορία της Ευρώπης. Κάθε κράτος, η Αίγυπτος, η Συρία, το Ιράν, έχει τη δική του ιστορία και παράδοση. Εδώ έχουμε αντικείμενα από αυτές τις χώρες αλλά και από το Ιράκ, την Ινδία, λίγα από την Ισπανία, τη Βόρεια Αφρική και την Τουρκία. Δεν μπήκαμε σε λεπτομέρειες για κάθε παράδοση, γιατί θα ήταν κουραστικό για τον επισκέπτη, οπότε αναβιώνουμε την ατμόσφαιρα της εποχής. Τα αντικείμενα είναι χωρισμένα χρονολογικά και τοποθετημένα στην κάθε αίθουσα ανάλογα με το υλικό τους. Σε κάθε αίθουσα εξηγούμε σε μια γενική λεζάντα τι είναι αυτό που βλέπουν οι επισκέπτες και τα σημαντικότερα από τα εκθέματα σχολιάζονται σε ειδικές λεζάντες», εξηγεί η ίδια για την έκθεση που διαρθρώνεται στους τέσσερις ορόφους του κτιρίου.
«Ποιος είναι ο στόχος του μουσείου;», ρωτάμε τη Μίνα Μωραΐτου. «Να αναδείξει στους Ελληνες τις συλλογές που κατέχουν ξεχωριστή θέση σε παγκόσμια κλίμακα και να φωτίσει αυτό που υπάρχει δίπλα μας, είναι κοντά μας και μακριά μαζί. Στην Ελλάδα, έχουμε μεγαλώσει μ' έναν απίστευτο πολιτισμό από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τα νεότερα χρόνια. Εχουμε περιοριστεί όμως στα δικά μας. Εδώ έχουμε την ευκαιρία να δούμε τι γίνεται έξω από εμάς και να θαυμάσουμε ακόμα περισσότερο και τον δικό μας πολιτισμό. Θα μου άρεσε οι επισκέπτες να βλέπουν τα εκθέματα με ανοιχτό μυαλό και χωρίς συγκρίσεις».
Η επισκεψιμότητα στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης δεν είναι υψηλή. «Είναι λογικό, γιατί δεν διοργανώνουμε περιοδικές εκθέσεις κι αυτό έχει μεγάλη σημασία. Σαφώς δεν μπορεί να συγκριθεί με την επισκεψιμότητα άλλων μουσείων μας. Ωστόσο έχουμε πολλές σχολικές ομάδες και τα εκπαιδευτικά μας προγράμματα αφορούν από το νηπιαγωγείο έως το λύκειο. Δεν έχουμε κανένα παράπονο ως προς τις επισκέψεις των παιδιών και τη συμμετοχή τους σε αυτά».
«Υπάρχει προκατάληψη για το μουσείο;», τη ρωτάμε. «Θα έλεγα ναι, αλλά και για την περιοχή όπου βρισκόμαστε. Προσπαθούμε να το ξεπεράσουμε με ειδικές εκδηλώσεις και δράσεις. Θα έλεγα ότι έχουμε γίνει το σπίτι καλλιτεχνών που ασχολούνται με την Ανατολή, όχι μόνο με εκθέσεις έργων τους, αλλά και με μουσικές εκδηλώσεις, βραδιές παραμυθιών ή μεγαλύτερες εκθέσεις όπως αυτή που διοργανώνουμε («Ενα ταξίδι στον κόσμο του σουφισμού») αυτή την περίοδο στο κτίριο της Πειραιώς. Κι ενώ υπάρχουν πολλοί που δεν θέλουν να μας ξέρουν, υπάρχουν επισκέπτες που έρχονται ξανά και ξανά, ανάλογα με τη μόρφωση, την κουλτούρα και τα ενδιαφέροντά τους».
Στόχος για την καινούργια δεκαετία; «Ο κόσμος παραπονιέται ότι δεν μας γνωρίζει. Αυτό θέλουμε να το αλλάξουμε, να αισθανθούν οι Αθηναίοι την ομορφιά και τη γοητεία αυτής της τέχνης χωρίς προκαταλήψεις».
…………………………………………………………………………………………………………….
Μην ξεχάσετε να δείτε…
Από κοσμήματα μέχρι τα πέλματα του Προφήτη
* Στον πρώτο όροφο διακρίνεται η ενεπίγραφη ψάθα δαπέδου του 10ου αιώνα, που κατασκευάστηκε σε εργαστήρι της Τιβεριάδας. Σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση, είναι φτιαγμένη στον αργαλειό από κάνναβη και χόρτο και στη σημαντική καλλίγραφη επιγραφή της υπάρχει το όνομα προέλευσης και ευχές για τύχη, χαρά, ευλογία στον ιδιοκτήτη. Η χρήση της ήταν για μεγάλο σπίτι, ανάκτορο ή τζαμί.
* Από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ισλαμικής κεραμικής είναι η διακόσμηση με μεταλλικά χρώματα που πρωτοεμφανίστηκε στη Σαμάρα του Ιράκ. Τα πλούσια διακοσμημένα κεραμικά προορίζονταν για το παλάτι. Ανάμεσά τους ένα πιάτο με παράσταση καμηλοπάρδαλης και ενός υπηρέτη από την Αίγυπτο του 11ου αιώνα. Υπάρχουν άλλα με πουλιά, λαγούς, ψάρια, καμηλοπαρδάλεις, αλλά και μουσικούς με ούτι.
* Στον δεύτερο όροφο, με εκθέματα από τον 12ο έως τον 16ο αιώνα, ξεχωρίζει ένα ορειχάλκινο κηροπήγιο με ένθετο ασήμι, που συγκαταλέγεται στα δώρα που αντάλλασσαν οι σουλτάνοι. Είναι διακοσμημένο με τα 12 ζώδια και σε κάποιες όψεις του υπήρχαν αυλικοί. Φτιάχτηκε στη βόρεια Μεσοποταμία ή τη Συρία από τον τεχνίτη Αλί αλ Μαουσίλι. Οταν ο ιδιοκτήτης του θέλησε να το δωρίσει στο τέμενος του προφήτη στη Μεδίνα, έσβησαν τα εικονογραφικά του θέματα και σήμερα βλέπουμε τα πρόσωπα μουντζουρωμένα.
* Στον ίδιο όροφο έχουμε τη δίφυλλη πόρτα, σχεδιασμένη με το τυπικό γεωμετρικό σχέδιο από την Αίγυπτο του 14ου αιώνα. Αν και αυτές οι πόρτες προορίζονταν για τζαμιά, αυτή ανήκει σε κοπτική εκκλησία και οι επιγραφές της είναι χριστιανικές: ένας στίχος από το Κατά Λουκά Ευαγγέλιο και ένας ύμνος.
* Κεντρική θέση κατέχει ο φημισμένος ορειχάλκινος αστρολάβος, που είναι οικουμενικός, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί από οποιονδήποτε μεσημβρινό, ενώ οι άλλοι λειτουργούν σε ένα μόνο μέρος της Γης. Είναι φτιαγμένος από τον γνωστό αστρονόμο Αχμαντ ιμπν αλ Σαράτζ.
* Στις προθήκες διακρίνεται ένα σκάκι. Ξεκίνησε από την Ινδία, πέρασε στο Ιράν και στη συνέχεια στην Ευρώπη, αλλά όχι ως παιχνίδι όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Τότε ήταν μέρος της εκπαίδευσης των νέων στη στρατηγική, την υπομονή, κ.λπ.
* Στον τρίτο όροφο, όπου κυριαρχεί η αίθουσα υποδοχής από το αρχοντικό του Καΐρου του 17ου αιώνα, υπάρχουν κι άλλοι θησαυροί. Για παράδειγμα, το βελούδινο κάλυμμα σέλας από την Προύσα του 16ου αιώνα, περίφημο κέντρο για μεταξωτά, που τροφοδοτούσε όλη την Ευρώπη και τη Βενετία. Η σέλα δεν είχε χρησιμοποιηθεί για αυτό και είναι άκοπη. Υπάρχει μια αντίστοιχη στο Μουσείο του Καΐρου, αλλά κομμένη. Εχει την τυπική διακόσμηση των Οθωμανών με μοτίβα από τουλίπες, γαρίφαλα, τριαντάφυλλα, κ.ά.
* Στις προθήκες του τρίτου ορόφου υπάρχουν έργα οθωμανικής κεραμικής από τα τέλη του 15ου-16ου αιώνα από την πόλη Iζνίκ (η βυζαντινή Νίκαια), που επηρέασαν τα ροδίτικα κεραμικά. Αλλα συνδυάζουν αραβουργήματα με άνθη λωτού και άλλα έχουν διάκοσμο με άνθη, υάκινθους και ρόδα, σταφύλια, κ.ά. Σε ένα κεραμικό πλακίδιο αποτυπώνονται τα πέλματα του Προφήτη κατά τη διάρκεια του Μιράζ, όταν ξεκίνησε από την Ιερουσαλήμ το νυχτερινό του ταξίδι στους ουρανούς.
* Στον τελευταίο όροφο ξεχωρίζει ένα περσικό μεταξωτό ύφασμα των αρχών του 16ου αιώνα, αντικείμενα εξοπλισμού μάχης, τουφέκια, μαχαίρια, πανοπλίες, κ.ά. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν 250 κοσμήματα με πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια, τα οποία ανήκαν στην Αργίνη Σαλβάγου, την όμορφη αδελφή του Αντώνη Μπενάκη. Λέγεται ότι τα φορούσε, γι' αυτό και επισκεύαζε όποια χρειαζόταν.
* Στον ίδιο όροφο υπάρχουν και λίγα ζωγραφικά έργα. Ξεχωρίζουν η «Μικρογραφία από το Ισκανταρναμέ: Ο Μέγας Αλέξανδρος συζητά με τους 7 σοφούς» (Σιράζ 16ος αιώνας), που είναι η ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέσα από την ιρανική λογοτεχνία. Διακρίνεται ο Μέγας Αλέξανδρος με το κόκκινο και ο δάσκαλός του ο Αριστοτέλης με το πράσινο, να συζητούν με τους επτά σοφούς της αρχαιότητας.
* Κι ενώ στα θεμέλια του μουσείου ανακαλύφθηκε κατά τις οικοδομικές εργασίες τμήμα του αρχαίου οχυρωματικού τείχους του 4ου π.Χ. αιώνα (κατασκευάστηκε μπροστά από το Θεμιστόκλειο Τείχος), η θέα από το δώμα του, όπου δυστυχώς το καφενείο δεν λειτουργεί, είναι μοναδική στην Ακρόπολη και τον Κεραμεικό.
*INFO: Αγ. Ασωμάτων 22 και Διπύλου 12. Ανοιχτό: Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή: 9 π.μ.-5 μ.μ. Είσοδος: 7 ευρώ, μειωμένο 5. Ελεύθερη είσοδος κάθε Πέμπτη (έως 15 Ιουλίου). Τηλ: 210-3251311.
*Το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης θα συμμετάσχει τον Σεπτέμβριο σε δύο μεγάλες εκθέσεις στην Αμβέρσα και στην Κωνσταντινούπολη. Τον Δεκέμβριο θα γιορτάσει τα δέκα του χρόνια με έκθεση-αφιέρωμα του σημαντικότερου Ελληνα οριενταλιστή, Θεόδωρου Ράλλη
