Της Χαράς Τζαναβάρα
Το «Ξενία» της Καλαμπάκας εναρμονίζεται στο τοπίο
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΠΕΝΑΚΗ
Λίγες ημέρες απομένουν από τα εγκαίνια της 14ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής, το ανά διετία ραντεβού της αφρόκρεμας της αρχιτεκτονικής σκέψης στη Βενετία, υπό τον γενικό τίλτο «Fundamentals». Τον επέλεξε ο φετινός επιμελητής της διοργάνωσης, ο πολυβραβευμένος Ρεμ Κούλχαας. Μεταφράζεται «Τα ουσιώδη» και επικεντρώνεται στα αποτυπώματα της νεωτερικότητας την τελευταία εκατονταετία (1914-2014).
Ωστόσο, ο καθηγητής Γιάννης Αίσωπος, ο επιμελητής του ελληνικού περιπτέρου, θέλησε να τον «πειράξει» λίγο και να τον μεταφέρει στα καθ' ημάς ως τα «Τα θεμελιώδη».
Ταιριάζει άλλωστε με το θέμα της εθνικής συμμετοχής, που έχει τον γενικό τίτλο «Tourist Landscapes, Remaking Greece/Τοπία Τουρισμού, Ξαναφτιάχνοντας την Ελλάδα». Η ιδέα του Γιάννη Αίσωπου, που επιλέχθηκε από το υπουργείο Περιβάλλοντος ανάμεσα σε 27 προτάσεις, βασίζεται στην εκτίμηση ότι «ο τουρισμός είναι κατεξοχήν εξωστρεφής δραστηριότητα», που διαμορφώνει την εθνική μας ταυτότητα, αλλά την ίδια στιγμή μάς φέρνει σε επαφή με το «ξένο», το παγκόσμιο. Πραγματεύεται, επίσης, τον ιδιαίτερο ρόλο του τουρισμού ως εργαλείου διαρκούς εκμοντερνισμού της εγχώριας αρχιτεκτονικής, αλλά δεν περιορίζεται στα ξενοδοχεία. Ανοίγει το «κάδρο» για να περιλάβει το τοπίο γύρω από τις τουριστικές εγκαταστάσεις: τον δημόσιο χώρο, τους τόπους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, τα μουσεία και κυρίως τις ακτές.
«Είναι μια Μπιενάλε για την αρχιτεκτονική και όχι για τους αρχιτέκτονες», δίνει το στίγμα της ελληνικής συμμετοχής ο καθηγητής Δημήτρης Φατούρος. Και επισημαίνει εύστοχα ότι «ο σύγχρονος μύθος της Ελλάδας, πάνω στον οποίο στηρίχθηκε ο τουρισμός της χώρας, αφορά δύο άξονες: την ιστορία και το τοπίο». Πάντα ανοιχτός στις εξελίξεις και τον διάλογο, τονίζει ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις δεν αναιρούν τη βασική διαπίστωση ότι «το έδαφος είναι αναπόσπαστο μέρος της συζήτησης για την αρχιτεκτονική και την πόλη». Και θεωρεί τη διοργάνωση αφορμή για να διαλυθεί ένας αρχιτεκτονικός μύθος που κράτησε πάνω από 100 χρόνια και θέλει τη μοντέρνα αρχιτεκτονική να αντιστρατεύεται την ελληνικότητα.
Τα διακόσια τετραγωνικά του ελληνικού περιπτέρου στην Μπιενάλε μοιράζονται σε δύο ενότητες:
- Η πρώτη φιλοξενεί το αρχειακό υλικό, όπου κυρίαρχη θέση έχουν τα «Ξενία», το πρωτοποριακό πρόγραμμα των δεκαετιών του 1950 και του 1960 του τότε νεοσύστατου ΕΟΤ, στα οποία με ευφυή τρόπο «παντρεύτηκε» το φυσικό με το δομημένο περιβάλλον. Δεν είναι τυχαίο ότι τα συγκροτήματα αυτά συνδέθηκαν με το όνομα του Αρη Κωνσταντινίδη, που διετέλεσε τεχνικός διευθυντής του ΕΟΤ από το 1957 και για μια δεκαετία, καθώς και με μια πλειάδα προικισμένων αρχιτεκτόνων που συμμετείχαν στο εγχείρημα. Η παρουσίαση περιλαμβάνει πλούσιο φωτογραφικό υλικό, που εμπλουτίζεται όμως από… σφήνες ανάγλυφων στοιχείων. Κυριαρχούν οι εγκαταστάσεις στην πλαζ του ΕΟΤ στην Καβάλα, αλλά δεν λείπουν οι απεικονίσεις των περίφημων «Ξενία» στην Καλαμπάκα και τη Μύκονο, του «Αστέρα» Βουλιαγμένης, που αποτελεί την πρώτη οργανωμένη πλαζ στη χώρα μας και η οποία δυστυχώς δεν έχει ούτε μακρινή συγγένεια με τις σύγχρονες εκδοχές ανεξέλεγκτης «κατάληψης» των ακτών από ξαπλώστρες και ομπρέλες.
- Η δεύτερη δίνει βήμα στα νέα έργα. Βασίζεται στην ιδιαίτερη ματιά του σύγχρονου αρχιτέκτονα που απομονώνει ένα στοιχείο και το αναδεικνύει σε θετικό ή και αρνητικό σχόλιο πάνω στο ξενοδοχειακό συγκρότημα ή στον περιβάλλοντα χώρο του. Αυτή η ενότητα, που περιλαμβάνεται στην αρχική ιδέα του Γ. Αίσωπου, αποτελεί το στοιχείο που κάνει τη διαφορά στη φετινή ελληνική παρουσία. Επιλέχθηκαν 15 ομάδες με κριτήριο την πρότασή τους, αλλά και γιατί εξασφάλιζαν την ενδιαφέρουσα μίξη Ελλήνων και ξένων αρχιτεκτόνων, που κατά τον εθνικό επιμελητή δίνει το διεθνές στίγμα το οποίο χαρακτηρίζει τον τουρισμό.
Παρουσιάζονται τα έργα των Ανδρέα Αγγελιδάκη (Αθήνα), Tense Architecture Network (Αθήνα), Αριστείδη Αντονά (Αθήνα), A. Βούγια, Π. Ησαΐα και Θ. Ησαΐα (Λονδίνο), Flux Office (Αθήνα), buerger katsota Architects (Αθήνα), Ζήση Κοτιώνη (Βόλος), Kse Studio (Νέα Υόρκη), Μπερτάκη, Λουκοπούλου, Πανηγύρη (Αθήνα), Ηλία Παπαγεωργίου/SO-IL (Νέα Υόρκη), Manuel Aires Mateus (Λισαβόνα), Cristina Díaz Moreno, Efrén García Grinda (Μαδρίτη), HHF Architects (Βασιλεία), Alejandro Zaera-Polo και Maider Llaguno Architecture (Princeton) και Neri and Hu (Σανγκάη).
Αλλη μια κίνηση έχει τον δικό της συμβολισμό, καθώς ο Γ. Αίσωπος θέλησε να αξιοποιήσει την πείρα εθνικών επιμελητών που είχαν αναλάβει προηγούμενες διοργανώσεις. Στο κάλεσμα ανταποκρίθηκαν οι καθηγητές Λόης Παπαδόπουλος και Γιώργος Πανέτσος, ενώ ιδιαίτερη είναι η συμβολή του διεθνούς βεληνεκούς θεωρητικού της αρχιτεκτονικής Ηλία Ζέγγελη, που υπήρξε επί σειρά ετών συνεργάτης του Ρεμ Κούλχαας.
Ιnfo: Διάρκεια έως 23 Νοεμβρίου. Τα εγκαίνια του ελληνικού περιπτέρου θα γίνουν στις 6 Ιουνίου
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
Γεννημένος στο Ρότερνταμ της Ολλανδίας, ασχολήθηκε με τον κινηματογράφο και τη δημοσιογραφία, πριν σπουδάσει αρχιτεκτονική στο Λονδίνο και το Κορνέλ των ΗΠΑ, ενώ σήμερα διδάσκει στο μεταπτυχιακό του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Στο βιογραφικό του περιλαμβάνονται σημαντικές αρχιτεκτονικές συνθέσεις, που κοσμούν μεγαλουπόλεις σε όλο τον πλανήτη, από το Πόρτο, το Λονδίνο, το Βερολίνο και το Παρίσι ώς το Ιλινόις και το Πεκίνο. Τιμήθηκε το 2000 για το έργο του με το βραβείο Pritzker, το αποκαλούμενο και «Οσκαρ της αρχιτεκτονικής», ενώ δέκα χρόνια αργότερα στην Μπιενάλε της Βενετίας τιμήθηκε με τον «Χρυσό λέοντα».
Στην παρουσίαση της φετινής Μπιενάλε δεν δίστασε να πει ότι «η αρχιτεκτονική δεν είναι ένα μοναχικό νησί». Παραδέχτηκε ότι επικρατούν οι σκληροί κανόνες της αγοράς, με τους οποίους ακόμη και ο ίδιος δυσκολεύεται να αντιπαραταχθεί και ομολόγησε πως μέσα σ' αυτές τις δύσκολες συνθήκες «ο αρχιτέκτονας συχνά φτάνει να παίζει τον ρόλο κλόουν»!
Ο ίδιος πάντως έχει σχέσεις πάθους με τη Βενετία, αφού πριν από ένα χρόνο δίχασε το κοινό αναλαμβάνοντας, για λογαριασμό της «Μπένετον», να μετατρέψει σε εμπορικό κέντρο ένα ιστορικό κτίριο του 13ου αιώνα, το Fondaco dei Tedeschi, που βρίσκεται πάνω στο Grand Canal, το οποίο στο παρελθόν στέγαζε εμπορικές χρήσεις και γραφεία.
Καθηγητής αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, ο Γ. Αίσωπος έχει από χρόνια έντονη παρουσία στις ευρωπαϊκές και διεθνείς εξελίξεις στην αρχιτεκτονική. Αυτή η εξωστρέφεια απορρέει από τις μεταπτυχιακές σπουδές του στο περίφημο Χάρβαρντ και την παρουσία του ως επισκέπτη καθηγητή σε κορυφαία πανεπιστήμια, όπως το Κολούμπια. Οι Μπιενάλε αρχιτεκτονικής βρίσκονται σταθερά στην ατζέντα του, καθώς έχει πάρει μέρος στην προηγούμενη διοργάνωση (2012), αλλά και την 7η (2000).
Στην αρχή της συζήτησής μας κάνει μια αναδρομή σε προηγούμενες εποχές παραγωγής ξενοδοχειακών συγκροτημάτων, ξεχωρίζει δύο ιδιαίτερα επιτυχημένες ενότητες και επισημαίνει: «Η πρώτη εκδηλώνεται στη δεκαετία του 1950 με τα «Ξενία» και είναι η περίοδος που το κράτος, μέσω του ΕΟΤ, κατασκευάζει ξενοδοχεία, στα οποία ενσωματώνονται με υποδειγματικό τρόπο η μοντέρνα αρχιτεκτονική και τα στοιχεία που τη χαρακτηρίζουν. Τα επόμενα χρόνια, λόγω της ελληνικής αλλά και της διεθνούς κατάστασης, η εικόνα αλλάζει. Εχουμε το λεγόμενο μεταμοντέρνο, τη στροφή προς το παρελθόν και όχι την αναζήτηση του νέου, που χαρακτήριζε την προηγούμενη περίοδο. Υπάρχει όλο και αυξανόμενη ευαισθησία προς την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Το κράτος, πάλι μέσω του ΕΟΤ, παίζει διαφορετικό ρόλο. Δεν είναι πια ο κατασκευαστής, αλλά αναλαμβάνει την ανάπλαση και την επαναχρησιμοποίηση εγκαταλελειμμένων οικισμών, την επιτυχημένη ανάδειξή τους σε τουριστικούς ξενώνες. Αναφέρω ενδεικτικά την Οία της Σαντορίνης, το Πήλιο, τη Μάνη, τη Μονεμβασιά, τα Μεστά της Χίου».
Η εικόνα, σύμφωνα με τον Γ. Αίσωπο, αντιστρέφεται τις τελευταίες δεκαετίες. «Είχαμε παραγωγή καταλυμάτων χαμηλού επιπέδου. Η εξωτερική παραδοσιακή μορφή διατηρείται, αλλά ως διακοσμητικό στοιχείο. Εχουμε τα λεγόμενα «Rooms to let», που έχουν στόχο να τραβήξουν τον τουρίστα», παρατηρεί. Και προσθέτει: «Σε αυτή την περίοδο ο ρόλος του αρχιτέκτονα περιορίζεται στο εσωτερικό. Στα «Ξενία» το κύριο ήταν η σύνδεση με το τοπίο και τη γη, ενώ στη νέα εποχή το εξωτερικό δεν ανήκει στον αρχιτέκτονα. Ο ρόλος του έχει προκαθοριστεί και έτσι περιορίζεται στο εσωτερικό, που γίνεται όλο και εξεζητημένο. Δίνεται έμφαση στη διακόσμηση, στην πολυτέλεια, στις υπηρεσίες, στις πισίνες και στα spa, καταλήγοντας στην αποθέωση του «λάιφσταϊλ», που δυστυχώς κυριάρχησε στα χρόνια πριν από την κρίση».
Σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες ο Γ. Αίσωπος διαπιστώνει τα προβλήματα, αλλά αναδεικνύει πτυχές που γεννούν αισιοδοξία. Τεκμηριώνεται, άλλωστε, και από τις προτάσεις που εκπονήθηκαν και παρουσιάζονται στο ελληνικό περίπτερο της Μπιενάλε. «Υπάρχει επανεξέταση αρχών και προτεραιοτήτων, κυρίως στη σχέση μας με τη φύση. Εχουμε τον επαναπροσδιορισμό του «λιγότερου». Η φαντασμαγορία ξεθωριάζει δίνοντας τη θέση της σε μια πιο «νηφάλια» διαβίωση». Πηγαίνοντας για διακοπές δεν αναζητούμε πια το υπερβολικό, το περισσότερο. Ο τουρίστας επιθυμεί να αφήσει πίσω του πράγματα και να ζήσει με λιγότερα. Προτείνεται, επίσης, η επανάχρηση του κτιριακού πλούτου. Υπάρχουν έτοιμα κελύφη, που πρέπει να αξιοποιηθούν για νέα τουριστικά καταλύματα, ώστε να αποφύγουμε να χτίσουμε καινούργια. Διανύουμε μια εποχή περιβαλλοντικής συνειδητοποίησης και αυτό είναι το μεγάλο κέρδος από τη δύσκολη εποχή που διανύουμε».
